29/07/2025
Çarshova/Vendi i kishave dhe besimit
Nga Ilirjan Gjika
Përmeti është një nga trevat e Shqipërisë që përbëhet nga disa krahina etnografike, të tilla si: Dëshnica me qendër Këlcyrën, Malëshova me qendër fshatin me të njëjtin emër, Dangëllia me qendër Frashërin, Rëza me qendër Përmetin, Shqeria me qendër Kovaçishtin dhe Cerja me qendër Hotovën (1). Kjo trevë me një shtrirje të gjerë përshkohet në drejtimin juglindje-veriperëndim nga Vjosa, një nga lumenjtë kryesorë të vendit tonë me gjatësi 272 km (2). Përgjatë saj, në të djathtë të luginës janë vendosur me radhë krahinat e Dëshnicës, Dangëllisë, Cerjes dhe Shqerisë, kurse në të majtë ndodhen Malëshova dhe Rëza (3). Ndërkohë prej fshatrave të shumtë të Përmetit mund të përmendim edhe Çarshovën. Ajo shtrihet në juglindje të tij përgjatë rrugës automobilistike që lidh qytetin me pikën doganore të Tre Urave. E vendosur në anë të përroit me të njëjtin emër, degë e lumit Vjosa, ky vendbanim i vjetër përmendet qysh në shek XV (4). Pikërisht, nëpërmjet Çarshovës, kalonte prej kohësh rruga që lidhte Përmetin me Leskovikun dhe Janinën. Ndërkohë prej vitit 2015, kjo qendër është një prej njësive administrative të Bashkisë Përmet, në të cilën bëjnë pjesë fshatrat e Çarshovës, Vllaho-Psilloterës, Biovizhdës, Zhepës, Draçovës, Iliar-Munushtir, Strëmbecit, Pëllumbarit dhe Kanikolit (5). Por, gjatë Luftës së Dytë Botërore, Çarshova, do të kishte fatin e keq se do të digjej nga pushtuesit gjermanë (6). Vetëm pas Çlirimit, pranë rrënojavë të saj do të ndërtohej fshati i sotëm, në të cilin ushtron aktivitetin edhe kisha ortodokse e ‘’Shën Kozmait të Etolisë’’. E shenjtëruar në vitin 2022, ajo, është një bazilikë trenefëshe, ndërtuar me gurë të skalitur të lidhur me llaç. Pjesa kryesore e saj, naosi, ndahet në tre anijata nëpërmjet katër kolonave dyshe, ku nefi qëndror është më i gjerë dhe më i lartë së dy nefet anësorë. Ndërsa në pjesën lindore bien në sy, tre absidat gjysëmrrethore, ku ajo kryesore që ndodhet në qendër është më e madhe se dy absidat anësore. Ndërkohë në pjesën perëndimore të kësaj kishe ndodhet edhe hyrja kryesore, kurse përgjatë krahëve anësore janë vendosur dy portikë të hapur (7). Por Çarshova është edhe një fshat me një traditë të vjetër të besimit ortodoks. Një fakt i tillë shihet te ndërtimi dhe funksionimi i një sërë objektesh kulti. Sipas dëshmive të banorëve vendas në këtë fshat ushtronin aktivitetin katërmbëdhjetë kisha dhe dy manastire të vjetër. Të tilla mund të përmendim kishat e ‘’Shën Mërisë’’, ‘’Shën Gjergjit’’, ‘’Shën Pandelejmonit’’, ‘’Shën Kristoforit’’, ‘’Shën Thanasit’’, ‘’Shën Nikollës’’, ‘’Shën Sotirit’’, Shën e Premtes’’, etj. Për nga numri i madh i këtyre objekteve të kultit, Çarshova, është konsideruar si: ‘’Vendi i kishave dhe besimit’’. Një gjë e tillë shpjegohet me faktin pasi çdo lagje e fshatit të vjetër kishte kishën e vetë (8). Ndërkohë në pllakën përkujtimore të vendosur në vitin 2002, në paraklisin që ndodhet në hyrje të Çarshovës së Re, përmenden dymbëdhjetë kisha. Midis tyre mund të veçojmë kishën e ‘’Shën Mërisë’’, që përbënte dikur faltoren kryesore dhe më të madhe në Çarshovën e Vjetër. Ky objekt, së bashku me kishat e tjera do ti shpëtonte djegieve dhe shkatërrimeve të Luftës së Dytë Botërore. Ai do të rrënohej pas vitit 1967, kohë kur regjimi komunist ndaloi me ligj ushtrimin e fesë dhe mbylli institucionet fetare. E ndodhur sot në gjendje gjysëm rrënoje, kisha e ‘’Shën Mërisë’’, përfaqësonte dikur një bazilikë trenefëshe me përmasa monumentale (9). Prej saj ruhen pjesërisht naosi dhe altari të cilët ndaheshin prej një ikonostasi druri. Ndërkohë në anën lindore ndodhej absida poligonale që mbyllej në pjesën e sipërme me një kornizë prej dy rreshta gurësh, të vendosur në formën e dhëmbëve të sharrës. Kisha ishte e ndërtuar me muraturë guri të skalitur dhe të lidhur me llaç dhe mbulohej nga një çati dyujëse me rrasa guri. Në anën perëndimore ndodhej këmbanorja, ndërsa nga brenda ishte e dekoruar me afreske nga dora e një piktori anonim. Prej këtij objekti janë dokumentuar disa mbishkrime që cilat gjenden në librin e studjuesit Theofan Popa: ‘’Mbishkrime të kishave të Shqipërisë’’. Më i vjetri prej tyre është ai i vitit 1811, bërë nga piktori Petër Postenali, mbi ikonën e ‘’Shën Stefanit’’, autor i një pjese të ikonova të ikonostasit të kësaj kishe (10). Por ky piktor ndeshet edhe në disa mbishkrime të kishave të trevës së Përmetit, si në Leshicë dhe Lipivan. ‘’1813 shtator, me dorën e Petër Postenalit’’, shkruhet në mbishkrimin që gjendet në ikonën e ‘’Shën Mërisë’’, në kishën e ‘’Shën Thanasit në Leshicë (11). Ndërsa një tjetër mbishkrim pa datë por që mban autorësinë e tij, është edhe ai që gjendet mbi portën veriore, jashtë kishës së ‘’Ipapandisë’’ në Lipivan. ‘’Me dorën e Petro Postenalit’’, shkruhet në të (12).
Po kështu, nga kisha e ‘’Shën Mërisë’’ në Çarshovë, kemi edhe një shënim që jep datën: ‘’1899’’. Ai ndodhej në kubenë e mesit, në nefin qëndror të kishës, i cili sipas Theofan Popës, tregon kohën e pikturimit të afreskut të ‘’Krishtit Pandokrator’’ dhe të figurave të disa shenjtorëve të tjerë (13). Dikur këto të dhëna ruheshin në muret e këtij objekti, tashmë rrënojë, i cili ndodhet në Çarshovën e Vjetër. Ndërkohë koha dhe braktisja kanë lënë gjurmët e tyre edhe këtu. Prej kësaj kishe ruhet edhe dokumentimi i disa materialeve epigrafike si dhe kujtimi i ekzistencës së saj, përfshirë edhe disa gojëdhana (14). Ky është një përshkrim i shkurtër i Çarshovës, fshatit të njohur të Përmetit, vendit të ‘’kishave dhe besimit’’.
******
1-Stilian Adhami, Mbi Urbanistikën dhe arkitekturën e pazarit të vjetër të Përmetit, Monumentet, 2, 1982, f. 43
2-Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985, f. 1169
3-Valter Shtylla, Disa ura të vjetra në Shqipërinë e Jugut, Monumentet, 14, Tiranë 1977, f. 101; Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985, f. 168-169, 187, 662, 829, 1038; S. Frashëri, Vepra 2, Tiranë 1988, f. 306
4-Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985, f. 151; 4-V. Shtylla, Disa ura të vjetra në Shqipërinë e Jugut, Monumentet, 14, Tiranë 1977, f. 101-102
5-Bashkia Përmet, Akademia e Studimeve Politike, 2016, f. 10, 62
6-Historia e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare të popullit shqiptar, ‘’8 Nëntori’’, Tiranë 1988, f. 782; ‘’Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare në Qarkun e Korçës, Tiranë 1986, f. 519
7-https://orthodoxalbania.org/2020/2022/09/04/u-shenjterua-kisha-e-shen-kozmait-te-etolise-ne-carshove-ne-mitropoline-e-shenjte-te-gjirokastres/
8-Çarshova-vendi i kishave dhe besimit, histori, traditë (emision), Radio Ngjallja, 3 shkurt 2025
9-Po aty; Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, ASH, Tiranë 1998, f. 211
10-Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, ASH, Tiranë 1998, f. 192
11-Po aty, f. 193
12-Po aty, f. 213
13-Po aty, f. 211
14-Th. Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, ASH, Tiranë 1998, f. 192, 211; Çarshova-vendi i kishave dhe besimit, histori, traditë (emision), Radio Ngjallja, 3 shkurt 2025; Jorgo Kobuzi, bisedë me autorin, 23 korik 2025
