29/05/2024
Innchungkhar ah Zaangennak | Domestic Violence
Biahmaitthi:
Tutan i ttial hnawhchan ka duh mi cu Australia ram he pehtlai deuh in a si lai. Ka ttial hnawhchan bik mi cu innchungkhar ah zaangennak (domestic violence) he pehtlai in a si.
Hi ca ka ttialmi hi ramthumnak (Australia) ah khua a sa cang mi hna caah le a sa ve mi dirhmun in ttial ka duh. Aruang cu, naihrawng hi Australia ram chungah, fak tuk in chungkhar ah zaangennak a um tikah, thih loh tibantuk, siizung tiang phanh tibantuk, inn le lo tiang hmanh zaam taak tibantuk le mah inn le lo tang hmanh ah thinphang thlalau in khua a sa mi kan tam ko cang tibantuk hi Australia cozah pi nih a vun theihhngalh tikah, biatak tein a lau. Cucaah, biatak tein innchungkhar ah zaangennak hi a um lonak hnga fekfual ngai in ttuanvo nganpi lak in doh an i zuam. Cozah nih tangka thazaang tampi chuah in, ttan a lak chin lengmang lai caah, kannih Laimi zong poipang nganpi kan ton sualnak hnga lo le ralrin kan thiamnak hnga caah, tutan ah zeimawzet in ttial ka duh. Innchungkhar ah zaangennak timi hi Australia ram mit in kan cuanh khawh ve nak ding tu ah, bawmtu pakhat si ve ko seh tiah saduhthahnak he ka rak ttialmi a si. Cucaah, na ka rel piak ahcun, na siaherh mi nih an rel ve nak hnga, zamh chin zong ka bawm ko.
Innchungkhar ah Zaangennak (domestic violence) timi cu zeidah a si?
1800respect timi hi Australia ramchung khuasa hna, innchungkhar zaangennak a tong mi hna nih fawi tein an fuhpanh khawh ding mi bu pakhat, cozah he pehtlai in rian a ttuanmi an si. 1800respect le palik ti ning in cun, “Innchungkhar ah zaangennak timi cu innchungkhar ah nupile cung, vale cung, fale cungah kutke thlak le beibaham loin va tita,” hna khi a si. An chap rih mi cu, ngaknu tlangval aa uar mi kar zongah a um kho, zohkhenh hau le zohkhenhtu kar zongah a si kho, silole mi pakhat khat, nangmah he khua a sa tti mi kar zongah a si kho.
Atlang pi in zeibik hi dah an si tawn ti ahcun:
1. Psychological or emotional violence – lungthin umkhua nuam loin zaangennak. Biana ah, a lungfak seh ti hrawng khin, bia chiakha le holh ttha loin mah le nupi/va silole fale khi va volhpamh le na titanak.
2. Sexual violence – Ningcang loin nupa sualnak tuahpi. Ahlei in, upa le ngakchiar kar ah.
3. Financial abuse – chawva zaangennak. Biana ah, a tar cang mi nulepa tangka sawksam (fir) piak tibantuk, kaphnih hnatlaknak tel loin, nupile/vale/fale nih hmuh mi tangka ningcang loin hman piak le chuh, fir piak tibantuk
4. Physical abuse - Kutke thlak. Nupile tukvelh, vale tukvelh, fale tukvelh tibantuk…
5. Spiritual abuse – Biaknak zaangennak. Biana ah, biakinn pumh hna sianh lo tibantuk.
6. Social abuse – Hawi sinah tlawnlen le umkal sianh lo tibantuk. Biana ah, vah sianh lo.
7. Legal abuse – Phung le phai in tlerhkhawnnak. Biana ah, ningcang loin palik sinah lih chim, biaceih zuun nih zulh awk pek mi phung le phai zulh duh lo tibantuk…
8. Reproductive abuse – Fa ngeih kongah zaangennak. Biana ah, duh lo nain fa ngeih hnek chih hramhram tibatuk, nau hlat sii tibantuk c**k ter le din ter duh lo tibantuk…mah nih biakhiahnak tuah mi upat piak lo tibantuk…
9. Neglect – Daithlanhnak. Upa le ngakchia kar ah a si deuh tawn. Biana ah, ngakchia nih a ei awk hnga le din awk hnga thil pek lo tibantuk, a herh mi sii-ai pek lo tibantuk, sianginn kai ter lo tibantuk…
10. Stalking – Nupile/Vale/Fale nih zeidah an tuah hnga tiin a thli in va ngiat le va zulhdawi
11. Causes fear – Thinphang le thlarau in nupile/vale/fale umter
12. Forces you to behave in ways you don’t want – Na umtu hoihher kongah, amah duh ning theng in na um hau tiah an hnek tawn.
A cunglei langhter mi hna hi, a tlangpi deuh in ka rak langhter hna. A dikthlir tein chimrel ahcun, kau ngaingai in zoh ding khi a si. Hi tiang kan in kan rel ahcun tlawmpal cu kan i fiang deuh ko lai tiah ruahchannak ka ngei.
Australia ram ah Innchungkhar ah Zaangennak (Domestic Violence in Australia)
1. Takpum zaangennak: K*m 15 si ri in, beibaham loin kutke thlak hnawh le tukvelhnak hi nu caah cun 6 chungah 1 paoh nih cun a tuar i, pa caah cun 18 chungah 1 paoh nih cun a tuar ve
2. Lungthin zaangennak: K*m 15 si ri in, beihaham loin lungthin umkhua nuam loin zaangennak hi nu 4 chungah 1 paoh nih cun a tuar i, pa 7 chungah 1 paoh nih cun a tuar ve
3. Chawva zaangennak: K*m 15 si ri in, ningcang loin chawva zaangennak hi nu 6 chungah 1 paoh nih cun an tuar i, pa 13 chungah 1 paoh nih cun an tuar ve
4. Nupa sualnak zaangennak: K*m 15 si ri in, beibaham loin nupa sualnak zaangennak hi nu 5 chungah 1 paoh nih cun an tuar i, pa 16 chungah 1 paoh nih cun a tuar ve.
*Chungkhar Zaangennak le Laimi (Domestic Violence Amongst Laimi)*
1. Laimi hi ningzah a ttih ngaingai mi miphun kan si. Cucaah, innchungkhar biathli a thup duh ngaingai miphun kan si.
2. Beibaham lo le ningcang loin nuleva kar ah i titanak a um tikah, biaknak upa, khua upa le upa pakhat khat tlangtlaknak in remnak kan tuah tawn.
3. Mipa pakhat nih a nupi cungah a kutke a thlak hnawh tikah, amah mipa pumpak nakin a zudin mi hna kan puh deuh tawn.
4. Australia ram bantuk hna in, innchungkhar biaceih zung (Family Court) kan ngei ve lo.
5. Australia ram bantuk hna in, kan ram ah innchungkhar ah zaanennak kongkau hi i cawnpiak le i chimhhrin piak a um lo.
6. Ser tian capo chim phun in, nupa sualnak kong he pehtlai in ser kong a chim huam ngai mi kan si ve.
*Kan I ralrin ding*
1. Nuleva karah buaibainak le i sikvelhnak a um tikah, biaknak upa, khua upa silole tlangtlatu upa pakhat khat bochan in remnak kan tuah tthan lai timi lungput hi kan hrial a hau. Kan konglam zung a phanh cang hnu ahcun, Lai lei kan rak kalpi tawn mi khi zeihmanh tthathnemnak an ngei lo.
2. Innchungkhar a ciangkuang ti lo, a dam ti lo ti kan theih i, innchungkhar kuai ding le tthen ding bal kan duh lo ahcun, thiamsang pakhat khat sinah bawmh hal i zuam usih. Counselling tibantuk.
3. Zatlang hawikomhnak ah, upa ngakchia thlu loin, hmunkhat ah cawh hnup in khua a sa mi kan si tawn caah, kan holh kan kaa, kan i ven a hau. Duh paoh in, nuamsai ti phun in, ngakchia hmaika zongah ser kong tibantuk chim lo ding.
4. Innchungkhar ah nupile, vale, fale beibaham loin volhpamh lo ding, sikvelh lo ding, tlerhkhawn lo ding.
*Bia donghnak ah*
Australia ram milu relnak hi k*m 5 dan voikhat lengmang in tuah a si tawn. Cun le, kan konglam pawl hna hi, kan i pehtlaihnak bu hna - tthutdirnak bawmtu bu (settlement services), sii-ai lei le ngandamnak lei bu (clinic, health and hospital) le phungphai lei bu (legal aids) tibantuk pawl sin ahhin kan neh le naang hi a um ttheo tawn.
Chin mi hi zu a ding ngaingai mi miphun nan si ti hi kanmah a kan bawmtu bu tampi nih hin nikhat hnu nikhat in an theihhngalh chin lengmang. Zudin le innchungkhar ah zaangennak te hna hi a kal tti ngaingai mi an si. Cucaah, a ralrin zia hi kan thiam lo ahcun i chuah sual hi a fawi tuk.
Zalonnak le duhdim nuamhnak ram kan ti len mi hi, phung le lam tampi an rak ngeih ruang ah, a himnak le a nuamhnak hi a si ve. Kan kaltaak mi kan ram ah phung le phai tampi nih a kan nanh lo caah, duh paoh in nupile va ti le va ta zong kan ngamh. Sihmanhsehlaw, Australia ram ahcun, zeipaoh hi mu le mal tein an kalpi caah, kan chungkhar ah buaibainak nganpi kan ton sual nak hnga lo, minung dirhmun kan dir ve nak cungah, kan ttuanvo hngalh khawh i zuam ulaw, tuah khawh i zuam usih. Daw le rem tein khuasak ding hi innchungkhar sullam a si i, Khrihfa kan zumhnak zong nih a kan cawnpiak mi a si.
Khrihfabu chung rianttuan tu hna le Community chung rianttuan tu hna zong nih, fimcawnnak le theihhngalhnak kauhnak ding caah pehtlaihnak (networking, collaboration, educational program) zong tuah khawh kan i zuam a hau.
