20/11/2024
"BU GÜN SƏN ÖL, SABAH MƏN" – PUTİNİN İNADI RUSİYANI ÇÖKDÜRMƏK ƏRƏFƏSİNDƏ...
Rusiyanin maliyyə sistemində nələr baş verir?
Gerçəkləri daha aydın görəsiniz deyə, sizə maraqlı bir material hazırlamışam. Bu dəfə şimal qonşumuz Rusiyanın iqtisadiyyatında, daha doğrusu, maliyyə sistemində baş verən təlatümlərə işıq tutacağıq. Yazı mövzunun xarakterinə görə çox uzun olsa da, informativ əhəmiyyətlidir. Yəni, daha çox beyin mərkəzlərinin diqqətini cəlb etmək üçün qələmə alınıb.
Beləliklə, planetimizə iki əsrdən çoxdur neqativdən başqa, yaxşı heç nə vermək iqtidarında olmayan şovinizmin beşiyi sayılan imperialist Rusiyada nələr baş verir?
Dürüst olsaq, deməliyik ki, bu gün Rusiya iqtisadiyyatı sözün həqiqi mənasında artıq böyük bir fəlakətin astanasındadır. Üç-dörd saat araşdırma aparıb baş verənləri təhlil etdikdə, bu fəlakətin dərin izlərini görmək mümkündür.
Əvvəlcə ondan başlayaq ki, Rusiyada, təəccüblü də olsa, Mərkəzi Bank kifayət qədər müstəqil bir qurumdur və faiz dərəcələrinin, valyuta məzənnəsi ilə bağlı qərarların qəbulunda tam sərbəstdir. Bu isə, hazırda Rusiya iqtisadiyyatını idarəolunmaz böhrana düşməkdən saxlayan son qalalardan biridir.
Lakin məsələ burasındadır ki, resurslar ağlasığmaz tempdə azalır, makro səviyyədə iqtisadi xərclər heç vaxt olmayacaq dərəcədə artıb. Buna baxmayaraq, Putinin müharibəni hələ də davam etdirmək istəyi (daha doğrusu, hikkəsi) qarşısında bu ip artan təzyiqə dözə bilməyəcək və böyük ehtimalla bir nöqtədə qırılacaq.
Vəziyyət o dərəcədə pisdir ki, yüksək kredit faizlərinin dözülməz yükü (biznes sektor üçün 22%, əhali üçün 25%) Rusiya biznesinin iri oyunçularını artıq Mərkəzi Banka və onun rəhbərliyinə şiddətli hücumlara sövq etməyə başlayıb.
Sənayenin lobbiçiliyini edən əsas qurum - Rusiya Sənayeçilər və Sahibkarlar İttifaqı (RSPP) israrla təklif edir ki, Mərkəzi Bank, bu sahədə əsas tənzimləyici sənədlərdən biri olan və üç ildən bir hazırlanan Pul-Kredit Siyasətinin Əsas İstiqamətlərinə dair Parametrləri mütləq hökumətlə razılaşdırsın.
İnflyasiyanın sürətlənməsi səbəbindən uçot dərəcəsini 21%-ə qaldırmaq məcburiyyətində qalmış və indən belə qiymət artımı səngiməsə, faiz dərəcəsini yenidən qaldıracağına dair hamıya xəbərdarlıq edən Mərkəzi Banka, bu, ilk hücum deyil.
Xəbərdarlığa blef kimi yanaşmaq da doğru olmaz, çünki bu ehtimal çox yüksəkdir: Rusiya iqtisadiyyatı bu gün özünün ən çıxılmaz fazasına qədəm qoyub: illik inflyasiya 8,7%-ə yaxınlaşır, ilin sonuna qədər isə büdcədən əlavə 1,4 trilyon rubl xərclənməsi planlaşdırılır, əmək bazarında kəsir artmaqda davam edir, paralel olaraq da əmək haqqı xərcləri böyüyür.
Elə bu səbəbdəndir ki, iqtisadi yavaşlama əlamətləri getdikcə daha aydın görünür: sənayedə cüzi artım yalnız müharibə ilə əlaqəli sektorlarda gözə dəyir, investisiyalar isə yarıbayarı azalıb. Tənəzzül perspektivi elitanı məcbur edir ki, bu işdə günahkar axtarıb tapsın.
Bu arada, sənayeçilər və iri kapital sahibləri hesab edir ki, haqqında dedi-qodusu çoxalan günahkar məhz elə Mərkəzi Bankdır (MB).
Müstəqil ekspertlərin fikrincə, resursların azaldığı, rasional çözüm imkanlarının tükənməkdə olduğu bir mühitdə tənzimləyici quruma (MB) artan təzyiqlər Rusiya üçün ən təhlükəli nəticələr doğura bilər.
Hazırki faiz artımı Rusiyada faiz dərəcələrinin son on ildə üçüncü dəfə rekord həddə çatmasıdır. İlk dəfə oxşar artım 2014-cü ilin dekabrında üzən məzənnəyə keçid və inflyasiyanın hədəflənməsi zamanı olmuşdu. Sonra dərəcə 17%-ə yüksəldi və proqnozlaşdırıldığı kimi, biznes sektor buna çox mənfi reaksiya verdi.
Lakin o vaxt Mərkəzi Bank iki ay ərzində məzənnəni endirməyə müvəffəq oldu, hətta elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, məzənnəni yumşaltmaq üçün prezident Vladimir Putin şəxsən xarici valyutanın ölkəyə qaytarılmasını istəmişdi.
Uçot dərəcəsinin ikinci dəfə kəskin artımı, xatırlayırsızsa, 2022-ci ilin yazı ərəfəsində Ukraynanın işğalı ilə başladı və 20%-ə çatdı. Bu addım psixoloji şok effekti yaradan panikanı yatırtmaq, iqtisadi fəallığı ləngitmək və bank sistemindən əmanətlərin xaricə axınını dayandırmaqdan ötrü atılmışdı.
Hərçənd, Mərkəzi Bank çevik addımlar sayəsində həmin ilin may ayından yenidən uçot dərəcəsini azalda bilmişdi.
Əvvəlki hallardan fərqli olaraq, son artım isə daha uzunmüddətli oldu. Rubl zəifləyir, inflyasiya sürətlənir, nəticədə Mərkəzi Bankın 2023-cü ilin avqustundan etibarən uçot dərəcəsini artırmaqdan başqa çarəsi qalmır. Nəticədə, 2024-cü ilin əvvəlinə uçot dərəcəsi 16%-ə çatır, lakin daxili tələbatın təsiri ilə qızışan qiymətlər artmaqda davam etdi. Buna görə də, hazırda uçot dərəcəsi 21%-dir və gələcəkdə gözlənilir ki, daha da yüksəlsin.
Bu effektə, səhv eləmirəmsə, sonun başlanğıcı da demək olar. Rusiyanın böyük biznes sahiblərinin bu siyasəti getdikcə daha çox tənqid etməyə başlaması bizdə bu qənaəti möhkəmlədir.
Məsələn, Oleq Deripaska son aylar dəfələrlə faiz artımına qarşı çıxış edib. Bu yandan “Severstal”ın əsas benefisiarı Aleksey Mordaşov şikayət edib ki, əsas faiz dərəcəsinin artırılması biznesin inkişafını ləngidir, yəni bu, ümumilikdə iqtisadiyyatı tormozlayır və inflyasiyanın artmasına səbəb olur. "Rostex"in rəhbəri Sergey Çemezov isə yüksək faiz indeksini sənayenin inkişafı üçün əsas məhdudlaşdırıcı faktor adlandırıb və hədə-qorxu gəlib ki, buna görə, hətta ixrac dayandırıla bilər.
Deputatlar arasında bir çox nüfuzlu şəxslər də oxşar tənqidlər səsləndirməkdə davam edirlər. Bu yaxınlarda müdafiə naziri Andrey Belousovun qardaşı Dmitri Belousovun rəhbərlik etdiyi Makroiqtisadi Təhlil və Proqnozlaşdırma Mərkəzi də Mərkəzi Bankı tənqid edənlərin xoruna qoşulub.
Onlar ciddi surətdə staqflyasiya (inflyasiya və işsizliyin eyni vaxtda baş verməsi vəziyyəti) riski var deyə çağırış ediblər ki, 2025-ci ilin ortalarına qədər faiz dərəcəsi 5 faiz bəndi qədər endirilsin. Doğrusu, belə bir risk həqiqətən mövcuddur. Bəzi hesablamalara görə, Rusiya iqtisadiyyatı artıq artım olmadan yüksək inflyasiya fazasına daxil olub.
Hər halda, razılaşmaq lazımdır ki, Rusiya Federasiyasında mövcud ağır vəziyyəti daha da pisləşməkdən qoruyan yeganə mexanizm hələlik məhz sərt pul siyasətidir.
Rusiyanın nəhəng kapital sahibləri və onların lobbiçilərinin Mərkəzi Bankın qərarlarını tənqid etməsi bundan əvvəl də olub və maraqlıdır ki, onlar bu dəfə daha irəli gedərək, müvafiq qanunvericilikdə konkret dəyişikliklər təklif edirlər. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, hazırda Rusiyada Mərkəzi Bank hökumətin heç bir qoluna tabe deyil və qanunla yalnız parlamentə hesabat verir, prezidentin isə bu quruma mövcud şərtlər çərçivəsində "xala xətrin qalmasın" tərzində bir təsiri mövcuddur.
Elə buna görədir ki, lobbiçi tənqidçilər təklif edirlər ki, Mərkəzi Bank verdiyi qərarları hökumətlə əlaqələndirməyə məcbur edilsin. Söhbət Mərkəzi Bankın hökumətlə, pul-kredit siyasətinin əsas istiqamətlərini razılaşdırmasından gedir.
Bu, MB-nin qərarlarının əsas prinsiplərini izah etdiyi, əsas parametrlərin və hədəf göstəricilərinin gözlənilən icrasına dair proqnoz verdiyi, həmçinin onlardan yayınma səbəblərini açıqladığı bir sənəddir.
İndiyədək bu sənəd yalnız parlament tərəfindən təsdiqlənirdi, hökumətə isə, sadəcə, baxılması üçün göndərilirdi. Lakin indi biznes cameəsi tələb edir ki, hökumət bu sənədə rəsmi rəy hazırlasın və MB-nin plan və fəaliyyətlərini "sosial-iqtisadi inkişaf hədəflərinə və dövlət suverenliyinin möhkəmləndirilməsinə uyğunluq" baxımından qiymətləndirsin.
Həqiqətdə isə, Mərkəzi Bankdan, hökumətin onlarla razılaşmadığı təqdirdə, öz siyasətinə düzəliş etməsi tələb olunur. Müstəqil maliyyəçilər bunu təhlükəli hal hesab edirlər.
MB özü də buna etiraz edərək bildirir ki, hökumətlə artıq konstruktiv şəkildə əməkdaşlıq edir və "iqtisadi siyasətin geniş miqyaslı hədəflərinə və dayanıqlı iqtisadi inkişafa müstəqil tənzimləyici olmadan nail olmaq mümkün deyil". Daha sadə desək, Mərkəzi Bankın rəhbərliyi Kremlin, Ağ Ev-in və sənaye lobbiçilərinin təsirindən asılı olmayaraq, iqtisadiyyatda pulun dəyərini müstəqil şəkildə müəyyənləşdirmək hüququnu müdafiə etməkdə israrlıdır.
Göründüyü kimi, əməlli-başlı savaş gedir.
Müxtəlif ölkələrin tarixi təcrübəsi göstərir ki, Mərkəzi Bankın qərar qəbul etməkdə müstəqilliyi və onun siyasətinə iqtisadi agentlərin etibar etməsi effektiv pul-kredit siyasətinin və sağlam iqtisadiyyatın təməlidir. İqtisadiyyatı dəstəkləmək məqsədilə faiz dərəcələrini aşağı salması üçün MB-yə siyasi təzyiqlər isə, iqtisadi artımı qətiyyən sürətləndirmir, əksinə, inflyasiyanı uzun müddət yüksək həddə saxlayır.
Oxuduqlarımızdan yaxşı xatırlayırıq ki, ABŞ-ın Federal Rezerv Sisteminin (FRS) 2006–2014-cü illərdə rəhbəri olmuş Ben Bernanke, vaxtilə Pol Volkerin (1979–1987-ci illərdə FRS-in sədri) 1970-ci illərin "böyük inflyasiyası" üzərindəki qələbəsini ona verilən tam fəaliyyət azadlığı, o cümlədən əvvəlcədən qeyri-populyar qərarlar qəbul etməsi üçün ona verilmiş kart-blanşla izah edirdi.
Təsadüfi deyil ki, ABŞ üçün sırf bu təcrübə, mərkəzi bankların müstəqilliyinin ağıllı makroiqtisadi siyasətin əsası olduğunu anlamaqda dönüş nöqtəsi olmuşdu.
Mərkəzi Banka təzyiqin nəyə gətirib çıxardığına dair Rusiya təcrübəsinə daha yaxın nümunələr də var.
2023-cü ilin əvvəlində qardaş Türkiyədə əsas faiz dərəcəsi 9% olduğu halda, real faiz nisbəti mənfi idi, inflyasiya isə 70%-ə yaxınlaşmışdı. Bu o zaman idi ki, ölkənin Mərkəzi Bankı tamamilə prezident Ərdoğanın diqtəedici siyasətindən asılı vəziyyətdə idi. Hazırda isə, inflyasiya səviyyəsinin dəyişməməsinə baxmayaraq, qardaş Türkiyə 50%-lik faiz dərəcəsinə malikdir, eyni zamanda Mərkəzi Bank qismən də olsa müstəqildir. Ancaq bu da var ki, artıq 1 dollar 19 lira yox, 34 liradır və ölkənin ehtiyatları tükənmiş vəziyyətdədir.
Müharibəyə baxmayaraq, Rusiya belə maliyyə dalğalanmalarından hələlik yan keçə bilir. Bu, bir çox səbəblərlə yanaşı, həm də, Ərdoğandan fərqli olaraq, Putinin Mərkəzi Bank rəhbərliyinə güvənməsi və onun fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə etməməsi ilə izah olunur.
Rusiyanın avtoritar sistemində son söz, təbii ki, hər zaman Vladimir Putinə məxsusdur. O, iri biznesin narazılıqlarını görməzdən gələrək, Mərkəzi Bankın rəhbərliyini dəfələrlə açıq şəkildə dəstəkləyib. Lakin hazırkı tənqid dalğası prinsipcə dəyişən mövcud şəraitdə ortaya çıxıb və buna görə də uğur qazanma ehtimalı daha yüksəkdir.
Məsələ burasındadır ki, əvvəllər Rusiya nə Ukraynada müharibə aparırdı - ağlasığmaz böyük resurslar tələb etməkdədir - nə də Qərb dünyasının sanksiyalarına məruz qalmışdı. İndi isə müharibə iqtisadiyyatı ölkənin bütövlükdə iqtisadiyyatında paradoksla müşayiət olunur: hökumət bir tərəfdən xərcləri artırır (müharibəyə çəkilən xərclər ÜDM-in 8%-dən çoxunu təşkil edir, büdcənin iş mexanizmi çoxdan pozulub, əhaliyə və biznesə kreditlər subsidiyalaşdırılır), bu da inflyasiyanı artırır. Digər tərəfdən isə, Mərkəzi Bank inflyasiyanın qarşısını almaq üçün iki rəqəmli faiz dərəcələri ilə mübarizə aparır.
Nazirlər Kabinetinə və tənzimləyici quruma (MB) öz addımlarını razılaşdırmaları barədə tələblər, eləcə də yaxın gələcəkdə gözlənilən resessiya (tənəzzül) və staqflyasiyaya görə günahkarların axtarışı ilə bağlı çağırışlar da elə burdan qaynaqlanır.
Üstəlik, sanksiyalara görə Rusiya biznes elitasının, sözün əsl mənasında, Putinin qarşısına qoya biləcəyi institusional alternativləri yox dərəcəsindədir. Onların, sadəcə, qaçmağa yeri yoxdur və qazanc əldə etmək üçün son imkan yeri yalnız Rusiyadadır. Lakin kilid faizin yüksək dərəcəsi marjanı və buna uyğun olaraq da gəlirləri azaldır.
Orta və uzunmüddətli perspektivdə isə fövqəladə mənfəət gözlənilmir: hökumət vergiləri artırıb, inflyasiya əmək xərclərini yüksəldib, sanksiyalar isə Rusiya iqtisadiyyatının boynuna dolanmış ilgəyi daha da sıxır.
"Gələcəklə bağlı qətiyyən aydın təsəvvür yoxdur. Bunu biz demirik, rus iqtisadçılar deyir.
Uzunmüddətli planlar haqqında düşünmək isə, əsasən depresiyaya səbəb olur. Rusiya biznesində hökm sürən hazırki əhval-ruhiyyə barədə danışan “Forbes”in siyahısındakı DNS elektronika istehsalçısı və pərakəndə satış şəbəkəsinin həmtəsisçisi Dmitri Alekseyev rişxəndlə belə deyib: “İndi Sberbank”ın depoziti ilə (bank illik 21% gəlir təklif edir) rəqabət apara biləcək başqa bir biznes fikirləşmək çox çətindir".
Adı çəkilməyən böyük bir sənaye müəssisəsinin baş direktorunun müavini şəxsi söhbətlərinin birində bildirib ki, müdafiə-sənaye kompleksi böyük dövlət subsidiyaları alsa da, “podratçılara demək olar ki, pul ödəmir, çünki vəsaiti depozitlərdə dövr etdirmək daha sərfəlidir. Yüksək faiz dərəcələrinə görə kredit götürmək isə mümkün deyil, biznes imkanları daralmaqdadır. Hamı çox qəzəblidir”.
Bu tərəfdən də, müəssisələr durmadan investisiya planlarını məhdudlaşdırırlar. “Hazırda şəxsi kapital bunun üçün kifayət etmir — üstəlik, bu kapitalın həcmi azalır, çünki bu yay vergi sisteminə əlavə düzəlişlər (2025-ci ildən mənfəət vergisi 20%-dən 25%-ə qədər artırılır) edilib və bununla əlaqədar olaraq kapital itkisi baş verəcək”, - deyə “Delovaya Rossiya”nın sədri Aleksey Repik bildirib.
Avtoritar sistemlərdə uğursuz qərarların xərcini kimin ödəyəcəyinə yalnız avtokrat özü qərar verir. Əgər Putini inandırmaq mümkün olsa ki, Nabiullina göründüyü qədər sadiq deyil, onun antiböhran reseptləri suverenliyə zərər vurur və yalnız Rusiyanın digər ölkələrdən geri qalmasına kömək edir, o zaman Mərkəzi Bank sədrini yerindən laxlatmaq şansı yaranacaq.
Belə bir istefadan sonra, yəqin ki, Mərkəzi Bankın yeni sözəbaxan rəhbəri faiz dərəcələri ilə bağlı daha güzəştə gedən biri olacaq. Bu halda “ziyafət” bir qədər də uzana bilər. Uçurum isə qaçılmazdır, çünki bu gedişat gələcək üçün ümidverici tablo cızmır.
Hələlik Putin "Rusiya iqtisadiyyatının son qalasının" memarlarından biri – Nabiullinaya etibar edir. Lakin prezidentin maraqları indi iqtisadi rifahdan çox uzaqdır və yaxın ətrafının təsiri altında fikirlərini dəyişə bilər. Rus iş dünyası isə yaxşı öyrənib ki, Putinsayağı sabit qeyri-müəyyənlikdə sağ qalmağın əsas qaydası budur: "Bu gün sən öl, sabah mən".
Qeyd edək ki, tarixdə bənzər hadisə ABŞ-ın da başına gəlib. 1971-ci ilin sonunda ABŞ-ın Federal Ehtiyat Sistemi (FES) bazarları təəccübləndirərək, prezident Riçard Niksonun təzyiqi altında faiz dərəcəsini 150 baza bəndi qədər aşağı endirmişdi. 1970-ci ilin fevralından 1972-ci ilin noyabrına qədər, yəni Nikson seçkilərdə qalib gələnə qədər, ümumi planda monetar yumşalma təxminən 400 baza bəndi qədər təşkil etmişdi. Sonra vəziyyəti düzəltmək üçün FES faiz dərəcələrini hardasa iki dəfəyə qədər artırsa da, artıq gec idi: 1974-cü ilə qədər inflyasiya 11%-ə çatmışdı və ABŞ iqtisadiyyatı staqflyasiyaya düşmüşdü.
Bu mənada açıq demək lazımdır ki, Rusiya Mərkəzi Bankının faiz dərəcəsi ilə bağlı qərar qəbul etmə müstəqilliyi Rusiya iqtisadiyyatını idarəolunmaz böhrana doğru yuvarlanmaqdan qoruyan sonuncu taxta körpüdür. Hə, məhz asma taxta körpü!
Ehtimal böyükdür ki, resursların sürətlə azalması və Putinin böyük iqtisadi itkiləri nəzərə almadan Ukraynaya qarşı müharibəni davam etdirməkdə israrlı olması şəraitində, bu taxta körpü məlum təzyiqə tab gətirə bilməyəcək və yanıb kül olacaq.
