12/08/2025
https://www.facebook.com/share/p/16tjJcv1cC/
Cənubi Qafqazda Yeni Geosiyasi Şərait və Azərbaycanın Strateji Mövqeyi
Zabit Gülüş
8 avqust 2025-ci il tarixində Vaşinqtonda imzalanan Azərbaycan-Ermənistan Birgə Bəyanatı bölgədə geosiyasi balansı dəyişdirəcək mühüm sənəddir. Bu sənədin imzalanması ilə Ermənistan faktiki olaraq ABŞ-ın siyasi təsir dairəsinə daxil olmuş, bölgədəki ənənəvi güc mərkəzləri — Türkiyə, Rusiya və İran — yeni vəziyyət qarşısında fərqli mövqe sərgiləmişdir.
Türkiyə, İran və Rusiyanın ilkin “sükutu” nun səbəbləri.
Bu üç dövlətin açıq etiraz bildirməməsi onların yeni hərbi qarşıdurma ehtimalını hazırda arzulamaması ilə izah oluna bilər.
Türkiyə üçün əsas prioritet Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıqdır, lakin Ankara ABŞ-ın bölgədəki təsirini dərhal qarşıya almaq istəmir, çünki bu, NATO daxilində gərginlik yarada bilər.
Rusiya hazırda Ukrayna müharibəsi və daxili iqtisadi çətinliklər səbəbindən Cənubi Qafqazda yeni münaqişəyə resurs ayırmaq istəmir.
İran isə regionda sabitliyin pozulmasının Zəngəzur bölgəsində separatizm meyllərini artıra biləcəyini bilir, amma ABŞ-ın bölgədəki hərbi-iqtisadi möhkəmlənməsindən də ciddi narahatdır.
Bu səbəbdən hər üç dövlət hazırda susqun qalır, amma bu, heç də onların bu razılaşma ilə barışdıqları anlamına gəlmir.
Ermənistanın ABŞ-a sığınması və gələcək riskləri nələr ola bilər?
Ermənistanın ABŞ təsirinə tam keçməsi qısamüddətli olaraq ona iqtisadi və siyasi təminatlar versə də, uzunmüddətli perspektivdə ciddi təhlükələr daşıyır:
1. ABŞ-ın bölgədəki strateji maraqları dəyişərsə, Ermənistan asanlıqla tərk edilə bilər.
2. Qərb təsirinin güclənməsi Ermənistanı ənənəvi qonşular — Rusiya və İran — ilə münasibətlərdə təcrid vəziyyətinə salacaq.
3. Ermənistanın daxili iqtisadi potensialı ABŞ layihələrinə tabe olacaq və suveren iqtisadi inkişaf imkanları azalacaq.
Yeni münaqişə ssenarisi necə yazıla bilər?
Bölgədə maraqları toqquşan güc mərkəzləri üçün Ermənistanın ABŞ təsirinə tam keçməsi strateji təhdiddir. Nəticədə, gələcəkdə Azərbaycanın güclü tərəfdaş olaraq ön plana çəkilməsi ehtimalı yüksəkdir. Bu halda:
Türkiyə və Rusiya, ABŞ təsirini zəiflətmək üçün Azərbaycanın hərbi-siyasi gücündən istifadə edə bilər.
İran, Zəngəzur bölgəsində ABŞ-ın təsirinin qarşısını almaq üçün Azərbaycanın mövqeyini dolayı yolla dəstəkləyə bilər.
Bu proses yeni münaqişə ocağı yarada bilər ki, nəticədə Ermənistan öz dövlətçilik statusunu tamamilə itirə bilər.
Zəngəzur dəhlizi və “Trump müqaviləsi”nin taleyi haqqında fikir yürütərsək;
Əgər Ermənistan belə bir münaqişədə məğlub olsa:
Zəngəzur bölgəsi üzərində Azərbaycanın tam nəzarəti təmin edilə bilər.
ABŞ vasitəsilə bağlanmış və 99 il müddətinə nəzərdə tutulmuş “Zəngəzur dəhlizinin işlədilməsi” sazişi hüquqi qüvvəsini itirə bilər.
Nəticədə, Zəngəzur dəhlizi ABŞ təsirindən çıxaraq, Türkiyə-Azərbaycan strateji nəzarətinə keçə bilər.
Əslində nəticə olaraq;
Hazırkı mərhələdə görünən sükut, əslində, böyük güclərin vaxt qazanmaq strategiyasıdır. Ermənistanın ABŞ təsirinə tam keçməsi bölgədə geosiyasi balansı dəyişdirir və bu, gələcəkdə yeni hərbi-siyasi qarşıdurma ehtimalını artırır. Azərbaycanın mövqeyi bu prosesdə əsas determinant olacaq.
Bu ssenaridə Azərbaycanın əsas məqsədi, regional güclərlə koordinasiyalı şəkildə, həm suverenliyini, həm də strateji nəqliyyat layihələri üzərində tam nəzarətini təmin etmək olmalıdır.
Çünkü ilkin və cəmiyyətə yansıyan sənədin xülasəsini və xeyrinə, zərərinə nəzər salsaq;
Bu sənədin, Azərbaycan üçün mümkün xeyirli və üstün tərəfləri var. Onları da maddə-maddə izah edim ki, balanslı baxış olsun.
1. Rəsmi sülh prosesinin irəli aparılması
Sazişin paraflanması, uzun illər davam edən münaqişədən sonra ilk dəfə olaraq, tərəflərin razılaşdırılmış hüquqi çərçivəyə yaxınlaşması deməkdir.
Bu, Azərbaycanın müharibə sonrası diplomatik üstünlüyünü təsdiqləyir — yəni 2020-ci il zəfərinin siyasi nəticəyə çevrilməsi istiqamətində addımdır.
2. Zəngəzur dəhlizinə bənzər “maneəsiz əlaqə”nin yazılması
Naxçıvanla Azərbaycanın əsas hissəsi arasında maneəsiz əlaqənin sənəddə qeyd edilməsi hüquqi baxımdan mühüm təminatdır.
Bu, Ermənistanın bu dəhlizi bloklamağa çalışacağı halda Azərbaycanın beynəlxalq hüquqa əsaslanan mövqeyini gücləndirə bilər.
3. Ermənistanın beynəlxalq öhdəlik götürməsi
Ermənistan, suverenliyə, ərazi bütövlüyünə və sərhədlərin toxunulmazlığına hörmət etməyi rəsmən sənəddə qəbul edir.
Bu, gələcəkdə Ermənistanın Qarabağ məsələsi və ya digər ərazi iddialarını qaldırmaq imkanını hüquqi baxımdan zəiflədir.
4. ATƏT Minsk Qrupunun bağlanması
Minsk Qrupu uzun illər ərzində Qarabağ məsələsini “dondurulmuş münaqişə” formatında saxlayırdı. Onun bağlanması, məsələnin artıq həll edilmiş və yeni dövrə keçdiyi mesajını verir.
Azərbaycan üçün bu, Qarabağın “mübahisəli status” mövzusunun beynəlxalq gündəmdən çıxması demək ola bilər.
5. İqtisadi və nəqliyyat imkanlarının artması
Əlaqələrin açılması regionda ticarət, logistika və tranzit imkanlarını artıracaq.
Azərbaycan üçün Naxçıvan üzərindən Türkiyə ilə birbaşa quru yolunun möhkəmlənməsi iqtisadi və strateji baxımdan mühüm üstünlükdür.
6. ABŞ-ın dəstəyini qazanmaq
Prosesin ABŞ Prezidenti Donald J. Trampın iştirakı ilə aparılması, Azərbaycanın Qərb dünyasında nüfuzunu artırır.
ABŞ-ın regiondakı maraqları çərçivəsində Azərbaycanla əməkdaşlıq, enerji və təhlükəsizlik sahələrində əlavə üstünlüklər gətirə bilər.
7. Siyasi sabitliyin güclənməsi
Rəsmi sülh bəyannaməsi bölgədə hərbi eskalasiya riskini azaldır. Bu, Azərbaycanın müdafiə resurslarını daha çox inkişaf və iqtisadi gücə yönəltməsinə imkan verə bilər.
Bu sənədin Azərbaycanın maraqlarına xeyirli tərəfləri əsasən Naxçıvan dəhlizinin hüquqi qeydiyyatı, Ermənistanın ərazi iddialarından imtinası, ABŞ dəstəyi və iqtisadi-tranzit imkanlarının genişlənməsi ilə bağlıdır.
Amma bütün bu üstünlüklər sazişin icrasının real təminatı və Ermənistanın öhdəliklərinə əməl etməsindən asılıdır.
mətni diqqətlə oxuyanda, bəyanatın diplomatik üslubda yazıldığını, amma Azərbaycanın milli maraqları baxımından bir sıra mənfi və riskli tərəflərinin olduğunu görmək olur.
Bu mənfi və zərərli tərəflərini sıralarsaq;
1. “Sülh və Dövlətlərarası Münasibətlərin Qurulması haqqında Saziş”in paraflanması
Bu sazişin mətni bəyanatda açıqlanmayıb. Əgər orada Azərbaycan-Ermənistan sərhədlərinin “keçmiş inzibati sərhədlər” əsasında tanınması kimi bəndlər varsa, bu, Qarabağ məsələsində Azərbaycanın gələcəkdə irəli sürə biləcəyi bəzi tarixi iddiaları hüquqi baxımdan bağlaya bilər.
Ermənistanın suverenliyi və ərazi bütövlüyü tanınarkən, Qarabağda 30 illik işğalın nəticələri barədə ayrıca vurğunun olmaması, gələcəkdə Ermənistanın məsuliyyətdən yayınmasına şərait yarada bilər.
2. ATƏT Minsk Qrupunun bağlanması
Minsk Qrupunun fəaliyyəti illərlə nəticəsiz qalsa da, onun tam bağlanması beynəlxalq arenada Azərbaycanın Qarabağ məsələsini qaldırmaq üçün istifadə edə biləcəyi əlavə platformanı aradan qaldırır.
Bu, Ermənistanın diplomatik yükünü azaldır və məsələni əsasən ikitərəfli müzakirələrə məhdudlaşdırır ki, bu da ABŞ və Qərbin istədiyi format ola bilər.
3. “Maneəsiz əlaqə” ifadəsi
3-cü bənddə Azərbaycanla Naxçıvan arasında maneəsiz əlaqə təmin olunması qeyd edilir. Amma eyni bənddə Ermənistanın da öz ərazisindən keçən beynəlxalq və daxili əlaqələrdə qarşılıqlı hüquqlar alacağı yazılıb.
Bu, Zəngəzur dəhlizinin qarşılığında Ermənistanın da Azərbaycan ərazisindən müəyyən tranzit imtiyazları əldə etməsi demək ola bilər. Yəni “dəhliz əvəzində dəhliz” formulu ortaya çıxır ki, bu da Azərbaycanın strateji üstünlüyünü zəiflədə bilər.
4. “Trump Route” layihəsi
Ermənistan ərazisindən keçəcək “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu” layihəsində Azərbaycanın rolu barədə heç nə deyilmir.
Bu, ABŞ və Ermənistanın iqtisadi və nəqliyyat əməkdaşlığını artıraraq Ermənistanı regional tranzit mərkəzinə çevirə bilər, Azərbaycan isə bu marşrutun kənarında qala bilər.
5. Münaqişə səhifəsinin bağlanması və “intiqamdan imtina”
5-ci bənddə “keçmiş münaqişənin təkrar nəzərdən keçirilməməsi” və “intiqamdan imtina” birmənalı yazılıb. Bu, gələcəkdə Ermənistanın yeni təxribatlarına qarşı hərbi cavab tədbirlərini beynəlxalq ictimaiyyətin “sazişə zidd hərəkət” kimi qiymətləndirməsinə imkan verə bilər.
Ermənistanın keçmişdəki təcavüzünə görə təzminat tələbi bu sənədlə faktiki olaraq bağlana bilər.
6. ABŞ-ın vasitəçi rolunun güclənməsi
Bəyanat ABŞ Prezidenti Donald J. Trampın təşəbbüsü və qonaqpərvərliyi ilə təriflənir. Bu, ABŞ-ın prosesdə əsas söz sahibi olmasına və Rusiyanın vasitəçilik rolunun azalmasına səbəb ola bilər.
ABŞ vasitəçiliyi Azərbaycanın maraqlarına uyğun qərar verməsə, Azərbaycanın hərəkət məkanı məhdudlaşa bilər.
Bu sənədin dili sülh yönümlü olsa da, bir sıra məqamlar gələcəkdə Azərbaycanın strateji üstünlüklərini zəiflədə, diplomatik və hüquqi manevr imkanlarını azalda, Ermənistanın isə beynəlxalq legitimlik qazandırılmış statusunu möhkəmlədə bilər.
Ən kritik məsələ — bəyanatın detallarının və imzalanmış sazişin mətni ictimaiyyətə tam açıqlanmamasıdır.
Bütün bunlar bir fikir və şəxsi analizdir. Təbii ki, dövlət ağılı, hökümət nümayəndələri və yeni dünya düzəninin idarəçiləri bütün detalları ən incə ayrıntılarına qədər düşünmüşdür.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, cənab İlham Əliyevin beynəlxalq arenada güclü siyasi faktor kimi çıxış etməsi, ölkəmizin həm regional, həm də qlobal miqyasda nüfuzunu artırır. Bu, təkcə siyasi güc nümayişi deyil, həm də Azərbaycanın milli maraqlarının qorunması, strateji mövqelərinin möhkəmləndirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Belə bir mövqenin qazanılması həm xalqımız üçün fəxr ediləsi bir haldır, həm də dövlətimizin gələcək inkişafı üçün mühüm zəmanət rolunu oynayır. Bu, Azərbaycanın sözünün dünya miqyasında çəkisinin artdığını, diplomatik və siyasi müstəvidə etibarlı tərəfdaş kimi qəbul olunduğunu göstərir.
