08/07/2025
ህንፀት መፃኢ መጅሊስ ትግራይ ኣባና እዩ ዝምርኮስ!
ቢላል ዓብዱልቃድር Bi Abdul
መርኣያ ሓድነት፣ መሪሕነትን ምጉልባት ማሕበረሰብ ሙስሊም ትግራይን ክኾን ዝግበኦ ሓፈሻዊ ቤት ምኽሪ ጉዳያት እስልምና ትግራይ ኣብዚ እዋን እዚ መርኣያ ዝኾነሉ ምስሉ ሃሲሱ/ጠፊኡ ይርከብ። ወይ ድማ ኣይረአይን ዘሎ።
ብሰንኪ ብዙሓት ምኽንያታት (ልክዕ ይኹን ጌጋ ብዘየገድስ) ንዓመታት ብዘይ መረፃ ዝቐፀለ ኣመራርሓ፣ ዘይምዕሩይ ትካላዊ መዋቕርን እናወሰኸ ዝኸይድ ዘሎ ኣብ ሕጋውነት ዝለዓል ሕቶን ነዚ ወሳኒ ትካል እዚ ናብ ዘተሓሳስብ ኩነታት ኣእትይዎ ይርከብ። ኮይኑ ግና እዚ ጉዳይ ዘተሓሳስብ ዋላ እኳ እንተኾነ ንመጅሊስ ካብ መሰረቱ ሪፎርም ብምግባር ንማሕበረሰብ ሙስሊም ትግራይ ብትኽክል ዝውክል፣ ዝሕሉ፣ ዝጣበቕን ዘሐይልን ትካል ንምህናፅ ዘኽእል ናይ ለውጢ ዕድል እውን ዝሓዘ እዩ።
እዚ ተግባር ሓቂ ካብ ምቕባል እዩ ዝጅምር። ሓቂ ድማ ግልፅነት ዝሓትት እዩ። መብዛሕትና እዚ መጅሊስ ብእንደልዮ መልክዑ እናሰረሐ ከምዘይኮነ እዩ ዝስመዐና። እዚ ከምዘለዎ ኾይኑ ኣብ ዝኾነ ይኹን ንሪፎርም እዚ መጅሊስ እንገብሮ ፃዕሪ ብሰነድ ብዝተደገፉ መረዳእታት ክኸውን ኣለዎ። እቲ ክኾውን ዝግበኦ ሪፎርም ብሓበሬታ ኢሉ ድማ ብሰነድ ዝተደገፈ ሪፎርም ብምዃኑ ህሉው ኩነታት እቲ ትካል ብስርዓት ንምምርማር ዘኽእል ግልፅን ብቲ ማሕበረሰብ ዝምራሕን መረዳእታትን ህልው ኩነታትን ዘፃሪ ኣካል ክንምስርት ኣለና ይብል። እዚ ኣብ ስራሕ ዘሎ ግዜኡ ዝሓለፎ መሓውር፣ ዝተገደበ ርክብን ኣብ ዙርያ መሪሕነት እቲ መጅሊስ ዝቐርቡ ሕቶታትን ብግልፂ ብዘይሕብእብእ ክንምልከት ኣለና።
ትካላት ኣገደስቲ እየን። ኣብ እስልምና ፍትሒ ናይ ውልቀሰብ ግዴታ ጥራሕ ዘይኮነስ ትካላዊ ግዴታ እውን እዩ። ማሕበረሰብና ብግልፂ ዝሰርሕ፣ ብኣግባቡ ዝተዋቐረን ብትግሃት ዘገልግልን መጅሊስ እዩ ዝግበኦ። እዚ ማለት ንትምህርቲ፣ ንጉዳያት ሕጊ፣ ንማሕበራዊ ኣገልግሎት፣ ንምሕደራ ወቕፍ፣ ንተሳትፎ መንእሰያትን ደቂ ኣንስትዮን፣ ንሃይማኖታዊ ጉዳያትን ካልኦትን ኣገልግሎት ምሃብ ዘኽእሉ ዘመናዊ ክፍልታት (Departments) ምውቓር ኣገዳሲ እዩ። መጅሊስ ከም ናይ ውሑዳት ድልየት ዘፈፅም ሓደ ፀፍሒ ሓላፍነት ዘይኮነስ ከም ህዝባዊ ሓደራ ተቐቢሉ ዝሰርሕ ትካል ኮይኑ እዩ ክረአ ዘለዎ።
ኣብ ዙርያ ኣመራርሓኡ እውን ንፅረት የድልየና። ግምታት ምእንታን ከይመርሑና እቲ ናይ መጀመርታ ስጉምቲ ብማሕበረሰብ ዝምራሕ ምርመራ ምግባር ክኸውን ኣለዎ። እዚ ማለት ሓደሽቲ መተሓዳደሪ ደንብታት ብህዝባዊ ምኽክር ክነድፉ ይግባእ። እቲ ዘሎ ቦርድ መረፃ ናፃን ገለልተኛን ምዃኑ ምፅራይ ነፃን ገለልተኛን እንተዘይኮይኑ ብነፃን ገለልተኛን ቦርድ መረፃ ክትካእ ኣለዎ። ከምዚ እንተገይርና ጥራሕ እዩ ሕድሕድ ድምፂ መረፅቲ፤ ፍትሓዊ፣ ተኣማንነትን ተቐባልነትን ዘለዎን ክኸውን ዝኽእል።
ማዕረ-ማዕረ እቲ ኣብ ላዕሊ ዘለዐልናዩ ኣብ ውሽጢ ኡማና ንንሕድሕድና ንረዳደአሉ መንገዲ ምርኣይ እውን ኣድላይን ኣገዳስን እዩ። ከም “ወሃብይ” ወይድማ “ኣሕባሽ” ዝኣመሰሉ ቃላት ምጥቃም ካብ መግለፂ ምዃን ንላዕሊ በታቲኑናን ፈነጫጪሉናን እዩ። እዞም ስያመታት እዚኣቶም ናይ ምርድዳእ መሳርሒታት ካብ ምዃን ናይ ምግላል፣ ምንፃልን ምሽምቓቕን መሳረሒታት ኮይኖም እዮም። ናይ ሪፎርም (ተሃድሶ) ተበግሶና ዕውት ክኸውን፤ ኣብ ቁርኣን፣ ኣብ ሱናን ኣብ ኢስላማዊ ክብርታት ህዝቢ ትግራይን ዝተሰረተ ብኣኽብሮት፣ ከምኡ ድማ ኣብ ፍልጠት ዝተመስረተ ዘተ ክንገብር ኣለና።
ብዛዕባ ወቕፍ እውን ብቕንዕና ክንዘራረብብ ኣለና። እዞም ንብረታትን ሃፍትታትን እዚኣቶም፤ ማለት እውን መሳጂድ፣ መድረሳታትን ናይ ሃይማኖት ቦታታትን ውሑዳት ዝቆፃፀርዎም ዘይኮኑስ ንረብሓ መላእ ማሕብረሰብ ዝተመስረቱ እዮም። እቲ ናይ ሪፎርም ናይ መጀመርታ ምዕራፍ ናፃን ጠቕላላን ኦዲት ኩሉ ንብረት ናይ ወቕፍ ከጠቓልል ኣለዎ። እዞም ሃፍትታት እዚኣቶም ንቲ ዝተሓሰበሎም ዕላማ ከምዘገልግሉ ንምርግጋፅ ግልፅን ተሓታትነት ዘለዎን ናይ ወቕፍ ቁፅፅር ኮሚቴ ወዓል ሕደር ከይተበሃለ ክጣየሽ ኣለዎ።
ካብ ንብረታትን ሃፍትታትን ብተወሳኺ ናይ ሃይማኖት ፍልጠት እውን ክንሓስበሉ ኣለና። መጅሊስ ምምሕዳራዊ ኣካል ጥራሕ ክኸውን የብሉን። ብቑዓት፣ ህልው ኩነታት ዝርድኡን ተባዓትን ዑለማታት ዝሓቖፈ ናይ ዑለማታት ቤት-ምኽሪ ከጣይሽ ኣለዎ። እዞም ዑለማታት፤ ናይ ዲን ፍልጠት ናብ ህዝቢ ተበፃሓይ ክኸውን ምእንታን ዓረብኛ ከምዘሎ ኾይኑ ብትግርኛ ዝፅሕፉ፣ መናእሰይ ብኣግባቡ ከሳትፉ ዝኽእሉ፣ ክልቲኡ ማለት እውን ኢስላማዊ ክብርታትን እዋናዊ/ዘመናዊ ፈተናታትን ክርድኡ ዝኽእሉ ክኾኑ ኣለዎም። ኣብ ከባቢኦም ተቐባልነት ዘለዎምን ኣብ ዓለምለኻዊ እዋናዊ ጉዳያት ግንዛበ ዘለዎምን መራሕቲ ምእንቲ ክነፍሪ መድረሳታት ምስ ዓለምለኻዊ ሽቶታት ትምህርቲ ክጠዓዓማ ኣለወን።
እቲ ኣመራርሓ ንባዕሉ እውን ክቕየር ኣለዎ። ካብ መዝነት ናብ እምነት፣ ካብ ስርዓት ተዋረድ-ስልጣን ናብ ብቕዓት ዝግበር ስግግር የድልየና። መናእሰይ ሱቕ ኢልካ ጥራሕ ክካተቱ የብሎምን ሓላፍነት ክወሃቦም ይግባእ። ደቂ ኣንስትዮ ንሽሙ ካብ ምህላው ኣብ ዝምልከተን ክፍልታት ክመርሓ ይግባእ። ትኽክለኛ ዝበሃል መሪሕነት ማሕበረሰብ ብተለምዶ ብዝሃቦ ማሕበራዊ-ደረጃ ዘይኮነስ ሓላፍነት ብምውፃእ እዩ ዝረከብ።
ነገር ግን መጀመርታ እንተዘይድሒና እዚ ኹሉ ኣይሰርሕን። ኣብ ውሽጢ ማሕበረሰብና ኣብ መንጎ መራሕትን ሰዓብትን፣ ኣብ መናእሰይ ወለዶን ኣብ ሃይማኖታዊ ትምህርትታትን ዘለው ፀገማት ባዕሎም ሱቅ ኢሎም ዝጠፍኡ ኣይኮኑን። ንሩእያ ዘይኮነስ ብቕንዕና ኣብ ውሽጢ ኡማና ሰላም ክፍጠር ክበሃል ህዝባዊ ዝኾነ ናይ ዕርቀ-ሰላም ዘተታት ክንጅምር ኣለና። ቁርኣን ኣብ መንጎ ኣመንቲ ክርክር ክለዓል ከሎ ክንዕረቕ እዩ ዝእዝዘና። እዚ ወቕቲ እዚ ዝሓቶ ድማ እዚ እዩ።
ብተወሳኺ ውሽጣዊ ሪፎርምታትና ናይ ደገ ኣካል ኣፍልጦ ክህቦ ክንፅበ የብልናን። ሕጋዊ መርገፂ መጅሊስ ንምንፃርን ናፅነቱ ንምሕላውን እኹል ዝበሃል ናይ ክልልን ሃገርን ናይ ሕጊ ከለላ ከምኡ ድማ ድንብታትን ኣዋጃትን ኣለዎ እዩ። ናይ ክልል መንግስቲ በዚ ሕጋዊ ኣሰራርሓ ምስ መጅሊስ ይሰርሕ። ካብዚ ወፃኢ ማንም መፂኡ ባራኺ ወይ መፅደቒ ክኸውን እየ ንዝብል ኩነታት ትካሉ ዝውስን በዓልዋና እቲ ትካል ዝኾነ ማሕበረሰብ ሙስሊም ትግራይ ደኣ እምበር ንስኻ ኣይኮንካን ክበሃል ኣለዎ። ብሱሩ እውን ናይ ክልልን ሃገርን ሕገ-መንግስታት መንግስታዊ ኣካል ኣብ ሃይማኖት ኢዱ ከእቱ ስለዘይፈቕዱ ኢሉ ድማ መንግስትን ሃይማኖትን ዝተፈላለዩ ስለዝኾኑ ድሕር በል ኣይምልከተካን ምባል ዘኽእል ዓቕምን ግንዛበን ክንፈጥር ኣለና።
እቲ መጅሊስ ናይ ሃይማኖት በዓል ስልጣን ጥራሕ ክኸውን ኣይኽእልን። ክኸውን እውን የብሉን። ንክብርታት ማሕበረሰብ፣ ንልምዓት ማሕበረሰብ፣ ንፍትሒ ማሕበረሰብ፣ ንማሕበራዊ ከለላ፣ ንማዕርነትን ንፍትሓዊ ኢኮኖሚያዊ ተጠቃማይነትን ድምፂ ክኸውን ኣለዎ። ከምኡ ድማ ንፅጉማት ክሕግዝ፣ ንመናእሰይ ከምህር፣ ናይ ሃይማኖት ናፅነት ከሐሉን ድምፆም ንዝተዓፈነ ኣብ ኩሉ ከባቢታት ትግራይ ንዝርከቡ ሙስሊሚን ክጣበቕን ይግባእ። እምነትና ክንመርሕ ጥራሕ ዘይኮነስ ከነገልግል እውን እዩ ዝእዝዘና እሞ።
እዚ ዛዕባና ከምዚ ካብ ኮነ ብናማን እስኪ ንባዕልና ንሕተት፤
ንቐፃሊ ወለዶ እንታይ ዓይነት መጅሊስ ኢና ክነረክቦም እንደሊ?
ሀ) ዝሓለፉ ጌጋታት ዝደግም፣ ስልጣን ዝብሕት፣ ህዝባዊ ቅቡልነት ዘይብሉ?
ለ) ወይስ ኣብ ቁርኣን ዝተሰረተ፣ ምስ 21 ክፍለ ዘመን ዝስማዕማዕ፣ ግልፂ፣ ንኹሉ ዝሓቁፍ፣ ብቑዕን ርህሩህን ኾይኑ ብኹርዓት ጠጠው ዝብል?
እቲ ፍትሓዊ፣ ብጣዕሚ ርህሩህን ሓዛንን ዝኾነ ኣላህ ሱብሓነሁ ወተዓላ ከምዚ ይብል፦
”...إِنَّ ٱللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا۟ ٱلْأَمَٰنَٰتِ إِلَىٰٓ أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ ٱلنَّاسِ أَن تَحْكُمُوا۟ بِٱلْعَدْلِۚ“
“ኣላህ ኣማናታት (ሓደራታት) ናብ ሰብ-ዋናታቶም ክተብፅሑ ይእዝዘኩም። ኣብ መንጎ ሰባት ክትፈርዱ ከለኹም ድማ ብፍትሒ ክትፈርዱ (ይእዝዘኩም)...”
(ሱረቱ ኣን-ኒሳእ : ኣያ 58)
እምበኣርከስ እዚ ኣብ ላዕሊ ዝበልናዮ ንመፃኢ ክኸውን ንደልዮ እንተኾይንና ሎሚ ክንቀርፆ ክንጅምር ኣለና።
ናይ ሪፎርም ሓሳብ ንምትእኽኻብን ምርድዳእ ንምፍጣርን፤ ንማንም ዘይውግንን ብማሕበረሰብ ዝምራሕን ተበግሶ ሪፎርም መጅሊስ ትግራይ ክፍጠር ንጎስጉስ፣ ንፅሓፍ፣ ሓሳብና ንግለፅ፣ ንውቀስ፣ መፍትሒታት ነቐምጥ። ብዘይምንም ምትሕፍፋር፣ ምስኽኻፍ፣ ምፅልላም፣ ይኹን ምንፃል ብሶሻል ሚድያታት (ማሕበራዊ መራኸቢታት) ኣቢልና ትካልና ሪፎርም ንምግባር ይጠቕሙ እዮም ንብሎም ሓሳባት ማለት እውን ወቐሳ፣ ደገፍ፣ ሓበሬታ፣ መረዳእታ፣ መፍትሒ ይኹን ጥቆማ ንፅሓፍ። ሓሳብና ብኣኽብሮት፣ ብስርዓትን ብኣግባቡን ንግለፅ።
ምኽንያቱ ''ህንፀት መፃኢ መጅሊስ ከምኡ እውን መፃኢ ማሕብረሰብና (ኡማና) ኣፍቲ ሐዚ ኣንሕና እንገብሮ ዝምርኮስ እዩ።''
