
06/09/2025
BILBILAA HARKAA FI MIDHAA INNI QABU
(Smart phone is killing you slowly)
************************
Bilbilli harkaa(mobile) jireenya keenya guyyaa guyyaa kessatti heddu barbachisaa ta'uurra kan ka'e yeroo amma kana daqiiqaa tokkoof of biraa dhabuun namoota hedduuf ulfaataa akka ta'e hundi keenyaa beekna. Kanaaf ka Mata duree barreeffama kanaa ilaalee qofa namni natti dheekkamu hin dhabamu; maali bilbilli harkaa(mobile) immoo rakkoo maal qaba jechuudhaan. Marree dhugaan isinitti himuuf ka'e kana; kaampaaniwwan(warshaawwan) moobayila oomishan akka dhageessan hin barbaadan. Kaayyoon barreeffama kanaa hojii teknoolojii busheessuuf ykn ammoo isin sadaachisuuf miti. Galatni teeknoolojii hin badin anuu barreffama tana isiin biraan gahuuf moobayiliin fayyadame; isinis hedduun keessan moobayiliidhaan barreffama kana dubbisaa jirtu. Maarree faayidaan moobayilii ifatti akka mul'atu kana miidhaan isaa waan hin mul'aneef ;isinis moobaayiliin miidhaa maal qaba jettanii mormuuf yoo kaatan isinitti hin murteessu. Ergaan barreeffama kana moobayiliin gonkumaa hin fayyadaminaa jechuuf osoo hin taane rakkoowwan itti fayyadama moobayiliitin wal-qabatan isiin beeksisuu fii of-eeggannoo godhamuu qaban isinitti himuufi. Itti fayyadama moobayiliitiin wal-qabatee rakkoon fayyaa fi du'aan nama gahuu jira. Akka ragaan qorannoo mul'isutti moobayiliin suuta(osoo nuti hin beekiin) karaa baay'eedhan du'a akka nutti fiduudha. karaalee kanneen keessaa muraasni kanneen armaan gadiiti:
1.Dhukkubbii mormaa fi dugdaa:
-saaynsiin akka jedhutti namni gadi jedhee moobayillii fayyadamu(wa dubbisuuf ykn barreessuuf) nama morma isa irratti meeshaa 12kg ulfaatu rarraafate/baatun wal-qixa. kun ammoo suuta suutan maashaa mormaa fi dugda osoo nutti hin beekkamne akka citan taasisa. Haala kanaan yeroo dheera booda dhukkubbi mormaa fi dugdaaf nu saaxila. Namoonni baay'een yeroo amma dhukkubbii dugdaan rakkachuurrati argamu. Kanaaf jechas yaalii hin barbaachisneef(operation) godhu.Dhukkubbii dugdaaf sababoonni baay'een jiraatanis kunis sababa akka ta'uu danda'u haa beeknuu.
2.Jarmii dhukkuba fidaniif madda ta'uu danda'a
-Haala nama aaja'ibuun qorannoon akka mul'isutti moobayiliin namoota hedduu qulqullumaadhan harka 18tiin mana fincaaniiti gadi. sababni isaas namni harka isaa yoo dhiqatuu, moobayilii dhiquu garuu hin danda'amu. Waan kana ta'eef yeroo garagaraatti harka xuraawaan moobayilii tuttuquun keenya hin oolu.kun ammoo jarmiiwwan(baakteriyaan) deebisani dhukkuba nutti fidan akka irratti wal horan taasiisa.
Harkuma bilbila keenya tuttuqneen osoo hin dhiqatin nyaata sooranna.
3.Carraa kaansariin qabamuu keenya dabala
-Qorannoo godhameen guutumatti adda baasuun dadhabamus yeroo heddu moobayillii fayyadamuun kaansariiwwan sammuu, ijaa ,dhiigaa, cidhaanii fi kaansarii xannacha hancufaatif akka nama saxilu qoratootni ni dubbatu.
4.Balaa Tiraafiikaa
-Kun wanta akka laayyootti ilaallamuu miti. Balaa tiraafiikaa dhaqqabu 4 keessaa 1 konkolaachisaan yoguu bilbila tuttuqu/haasa'u akka ta'eedha ragaan kan mul'isu. Hanga har'aatti lubbuun meeqa sababa kanaan darbe laata?
5.Tamsaasni "WI-FI" sanyii dhiiraa midhuu danda' - barreeffamni" journal fertility & sterility" jedhuun maxxanfame akka mul'isutti WI-FI yoguu fayyadamnu "electromagnetic radiation" kan jedhamuu tamsaasa kun ammoo sanyii dhiiraa lakkoofsan hir'isuun hanga carraa dhala nama dhabsiisuu (maseenumma,infertility) geessisuu danda'a.
***Dabalataanis
>Dandeetii xiyyeeffannaa keenya ni hir'ata
>Hirriba dhabuuf sababa ta'a:- hirriba duraa yoo xiqqaate sa'aatii lamaaf ilalaa yoo turre ta'e hirriibni nu qabuu baachuu danda'a kun ammo sababa ifaan bilbilaa sammuu keenyarrati qabuun dhufa.
>Dhageettii gurraa hir'isa:- sagalee ol qabnee 'head phone' ykn 'ear phone' niidhan muuziqaa ni dhageeffanna yoo ta'e.
>Ija midhuu (fuuldurati nu jaamsuu) danda'a:- yeroo dheeraadhaaf osoo adda hin kutin bilbila ilaaluun.
>Jireenya hawaasumaa midhuu:- nama waliin hariiroo hawaasumma akka hin qabsanne nu taasisa.
>Araada nuti ta'uu
>Dhukkubbi harka :- yeroo baay'ee waa barressuu fi 'scroll'gochurra kan ka'e.
MAAL WAYYAREE?
*Hanga danda'ameen yeroo bilila keenyarratti dabarsinu haa hir'isnuu. Kana jechuunis dhimma barbaadnu itti fayyadamnee lafa ka'uu fakkeenyaaf 'facebook' yoo fayyadamnu erga qabnu dabarsine; odeeffannoo barbaadnu ilaallee bahuun gaarii ta'aBilbilaan yoo nama dubbisnus haasawa gaggabaabaa fi ergaa barbaachisu dabarsuurrati haa xiyyeeffannuu.
*Bilbilaa yeroo dheeraaf hin ilaaliin:-daqiiqaa 20 yoo ilaaltee sekondii 20 ammoo waan biraa fuldura kee jiru ilaali itti deebi'i. Kana yeroo yerootti gochuun gaariidha.
*Nama wajjiin jirta tanaan bilbila akka hiriyaati hin ilaaliin. Hariiroo hawaasummatiif si fayyadaa nama waliin hasa'i. Hiriyaa kee 'facebook' irratti itti haasoftu caalaa kan cinaa kee jirutti hasa'uutu bu'a qaba.
Keessatuu haati mana fi abbaan manaa yeroo waliif kennuu qabdu.
*Hirriba dura sa'atii dheeradhaaf(>2) bilbila hin ilaaliin, hirriba sin dhoowuu danda'a.
*Muuziqaa sagalee ol aanaadhaan hin dhaggeefatin.
*Bilbila madda ibsa(chaarjii) irra gootanii gonkumaa nama hin dubbisinaa. Akkasuma yeroo akkasii 'ear phone ykn headphone' dhaan waa hin dhaggeeffatinaa. Akkas gochuun balaa hanga du'a namarran gaha. Namooni du'anis jiru.
*Yoo danda'ame bilbila kiisii keessa godhachuurra waan itti qabannu kan akka boorsaa keessa godhachuu osoo barannee .Akkas gochuun raadiyeeshinii bilbila irraa maddee qaama keenya miidhu xiqqeessa.
*Halkan yoo raftan bilbilli eegdan yoo hin qabaanne cufa kaa'aa ykn of irra fageessuun kaa'aa. Dammaqsituu(alarm) guuttanii warri mataa dura ka'attan akkas gochurra of qusadhaa.
*Ijoollee daa'imaatti gonkuma bilbila hin kenninaa. keessatuu umriin isaanii waggaa 3 gadi warra ta'anitti. Yeroon kun yeroo sammuun ijoollee itti guddatu waan ta'eef guddina sammuu isaanii daangessa. Kanarraa kan ka'e daa'imman rakkoo cimaadhaaf saaxilaman ni jiru.
Galatoomaa!!! FAYYAA TA'AA!
©️ Dr. Hamza Jemal