06/07/2025
Wogay issi dere asawu de'iya oonatettaa qonccissiiyoogaa Xalaala gidennan he dere asay gallassi gallassi oottiyo oosuwaara sitta gaytotettay de'iyo gishshawu he dere asaassi buqura. Hegaappe haray qassi wogay mayzza ma'e eran baasettidaagaa gidiyo gishshawu wodiya eraassi kane.
wogay baynnasan zammaana eraynne ooratta tekinoolojee de'anawu danddayenna. Ooratta tekinooloojiya dichchanawunne aassanawu ay dere asaykka mayzza ma"e eran ampppana koshshees.
Nu Toophpiya biittiya qoodan keehin daro sheeshshaatanne cora dere asata issipp~ oyqqidaaro gidiyoogee erettees. He dere asaa hara dere asaappe d.ummayiiyaanne eta oonatettaa qonccissiya cora qommo woogati de'oosona. Ha Toophpiya giddon de'iya cora sheeshshatuppe issuwa gidida Amaado kare~aa giyo Wolaytta asaassikka eta oonatettaa qonccissiyaanne hara sheeshshatuppe eta dummayiya cora qommo wogati de'oosona.
Leemissuwaasi:- bullachchaanne qaxxaraa,yeehuwanne yettaa, , maayuwaanne gitaa, imattaa mokkuwaanne moyssuwa, daalaa, liiqaanne gimuwaa wogatinne ufayssaanne azzanuwaa qoncccissiyo wogati amaridaageeta.
Wolayttaa asaa matan de'iya cora wogata issi guttan xaafidi shiishshanawu danddayabeenna gishshawu hachchi xuufiyan Wolayytta daalaa, liiqaanne gimuwaa wogaa xaalaalaa ekkada shiiqaas.
Wolayttan miizzaa haaridi eta qoodaa issi xeetaappe darissida mino goshshanchchay ba laggiya, ba dabbuuwaa, ba bolluwaane hara banaara erettiya asaa Xeeesidi ba haarido miizzaa qoodissiyo wogay de'ees. He wogaykka heezzu xekkan shaahettees: Koyro xekkay «daalaa» geetettidi xeesettiyoode naa"anttoy qassi «Liiqaa» geetettidi xeesettees. Heezzanttoy "umaa" geettettees.
Wolaytta biittan issi dure goshshanchchay miizzaa haaridi 100 gattidoogaappe guyyiyan ba laagiya, ba dabbuwaanne ba bolluwaa xeesidi he ubba asay shiiiqidosan ba haarido miizzaa qoodissidi he miizzatuppe issi booraa qooriyan kilddidi giya daalaa qachchiyo wogaa «daalaa» giidi xeesettees. Issi asi, daalanawu koykko guuxxiis gishin 100 miizzaa haaranawu kooshshees. Wolayttan daalaa wogaa polanawu 100ppe bolla miizzay de'ana koshshees.
Daalay ootti daafurin beettiyaaba. Oottennnaaninne zal"ennan daalanawu danddayettenna. Wolaytta biittan issi goshshanchchay daalanaappe koyrottidi ba goshshaappe demmmiyo murutaa bayzzidi woykko giya zal"idi demmiyo miishshan miizzaa shammidi ba soon dichchanawu koyiya asaassi kottan woykko miishshaa immanawu wolqqi baynnaagaa gidikko harawu immees. He miiizzay yeletti diccidinne corattidi qoodan 100 kumiyo wode daaliyo gallassaa keerees.
Daalanawu keettaaaway keerido gallassay gakkiyo wade ha keettawaara kotta miizzay ba soon de'iyo asa ubbay miizzaa laaggi ekkidi daalaa sohuwa goodissanawu ehees. Hegaappe haray qassi keehin haaho biittan de'iya miiizzatussi, xiihuwan de'iyaageetussi, mata wade yelida miizzatussinne hemettanawu danddayenna guutta wolqqi baynna maratussi daalaa sohuwa wodoruwa eniidi qoodissanawu danddayettees. Gidoppe attin he daalawu sohuwan imattaassi shukkanawu shamettidi yiida xiiho boorati mule qoodaa giddo gelokkona.
Wolaytta daalaa wogan daalaa mehiya qoodanawu xeeesettidi yiyagee moollanna geetetidi xeesettees. Moollannay kase ba huuphen daaliidaagaa. Bawu daalibeenna asi hara daalaa qoodanawu danddayennna. Ha daalaa qoodiya mollannay Wolayyttaa asaa wogan shaaga geetettidi xeesettiya mittatu bonccuwaa tashshidi xomppedan qachchidoogaa bollan eessaa, oyssaanne maattaa caccafidi issi issi miizzaa zokkuwa he bonccuwan shocidi qoodeesinne daalawu giigida dirssaa giddo gelisses. Miizzay dirssaa gelidi kumikko palahida miizzaa dembban gede coo qoodannawukka danddayettees.
Daalaa qoodida keettaaway daalawu shiiqida miizzaa qoodidi wurssidoogaappe guyiyan mela kushe basoo simmenna .. Hegaassi ba qoodido miizzaa giddoppe murutiya issi booraa ba sheniyan dooridi ekkidi bees.
Daalaa wogay polettiyo gallassi he daaliyaagee wogaa maayuwa maayees. Leemisuwaassi:- boottaa suriya gixxidi bootta qoliya maayees. tohuwan bootta caammmaa wottidi huuphiyan bootta shaashiya qacees. He huuphiyan qacido shaashiya bolli qassi buluwa ayfiya 100nne ettaa ayfiya 100 issippe shuuyidoogaa ba lokkuwan maayees. Yaatidi daalaa gallassi paraa togggidi ba mayzza ma"e sheeshshaa gayrees. Ba gitatetttaakka laggiyawu yootesinne gereeres.
He daaliyagaara issippe paraa toggida attuma asati «wosttaqee saallaqe, wogotettee darotettee» giidi yexxoosona. Daaliyaagaappe attin hara paraa togggida asay ubbay boottaa maayuwaa maayokkona. Eti ubbay Wolaytta asaa dumma dumma qommo hadiya gixxoosona. Toggida asay paraa yeddiyo [piriixxissiyo) wade daalidaggaa sinttawu qolchchissidi aappe guuuttaa guyyekkidi paraa piriixxissoosona. Daalidagee paraa toggiyowode appe ushachchanne haddirssaa baggaara assi de'iya naati, machchiyaanne, dabboti toggidi ha daalidaagaa kaalliddi assi de'iya minotettaa yootoosona, gereeroosonanne koyzoosona.
Ha daaliyaagee banaara toggida asaa kaaletti ekkidi miizzaa qoodiyo dirssay de'iyo sohuwa bees. Hegaani dirssaa matan xoqqiya sohuwa kiyidi I gereerishin daalaa qoodiya bitanee [moollannay) miizzaa qoodidi wurssees. Hegaappe guyyiyan xeesettida imattay, laggeenne dabboy banttaassi giigida sohuwa biidi agettida ushaa uyidi ka"ida qumaakka miidi bantta soo boosona. Qayye ashoy, sulssoy, pilay, muuchchoy, guugoy, woxahay, parssoynne essay daalaa wade giigiya qumatuppenne ushshatuppe amariddageeta.
Daaliidaagee hulluqettenna. Ba machchiiyookka gimissenna. Hegaappe haray A machchiya paraa toggada giyaa gelawusu shin giyan parsuwaa manttukku. Qassi gumbboy de'iyo gatimaakka oyqqukku. Hageeta ubbaa polana danddayiyay liiqida Azinaa maccaassiyo. Issi issi Asay "azinay daaliyoode maccassiya gimmawusu" giidi haasayiyo haasayay likkena! daallawu de'iya wogay liiqaagaadan keehin adussa gidenna.
Wolaytta biittan issi mino dure goshshanchchay 100 miizzaa haaridi qoodissiyoogan daalaa wogaa poli simmmidi he daalido miizzaa bolli hara miizzaa gujji haaridi 1000 kunttidoogaappe guyyiyan ba dabbuwaa, ba bolluwaa, ba laggiyaanne hara banaara erettiya asaa xeesidi ba haarido miizzaa qoodissiyo wogay de'ees. He wogay qassi liiqaa geetettidi xeesettees.
Wolayttan liiqaa giyoogee duretan, mehiyan, miishshan hara asaappe darees giyoogaa. Hegaappe haray liiqaa giyoogee miizzaa haaridi 1000 kunttidoogaa cora asay de'iyoosan qoodissiyo wogaa. Wolayyttan issi asi liiqiis gaanawu guuxxiis giishin 1000 miizzzaa haaridi cora asaa sinttan qoodissana koshshees.
Daalaagaadan miizzaa haaridi 1000 gattida goshhshanchchay ba miizzaa qoodissidi liiqaa wogaa polaanawu ba laggiyawu, dabbuwawunne bolluwawu liiqiyo gallassaa keerees. He galassay gakkanaappe koyrotttidi xeesettida imattaa miziyo qumaanne ushshaa giigissees. Qassi miizzaa gelissiyo dirssaakka direes. Hegaappe haray liiqiya asay oyssan, maattaaninne suuttan hulluqettiyo gishshawu naa"u baggaara xoo'ee de'iyo ollaakka bookkidi giigissees.
Liiqaa wogay polettiyo gallassi guuran qoodettiya miizzay de'iyo keetta ubbaappe shiiqees. Hegaappe guyyiyan kase baayyoo liiqan miizzaa goodissida bitaanee (moollannay) eessan, oyssaaninne maattan cacccafettida bonccuwan shoci shocidi qoodidi dirssaa giddo gelissees. Dirssay kumidoogaappe guyyiyan attida miizzati de'iyoosaa biidikka dembban coo qooddees. Sohuwa yiida miizzay qoodettidi sohuwa yaanawu danddayibeennaa miizzatu gishshaa he sohuwa ehiido wodoroy qoodetteess.
Miizzay qoodeettoogaappe guuyiyan liiqiya bitanee hullluqettanawu naa"u baggaara xoo'iya kessidi bookkiido ollaakko bees. He ollaan eessay, oyssaynne maatttay tigettidaagaa bollan liiqiya bitanee issi dorssaa, issi miizziyoonne issi korima booraa tooran goora'iidi suuuttaa he allan guussees. Hegaappe simmidi ba maayyido bootta maayuwaa qaaridi garssaa maayuwaara ollawu habagga xoo'iyaara gelidi eessaa, oyssaa, maattaanne suuttaa wadhdhidi yabagga xoo'iyaara kiyees. Liiqiya biitanee he olaappe kiyiyoowode A bayra na'ay kushiya oyqqidi ollaappe kessanawu danddayenna. Liqqiyaagaa ollaappe kushiya oyqqidi kessanawu dannddayiyaagee I ammanettiyo laggiya, bolluwa woykko bayra na'iyo.
Bayra na'ay ba aawaa he ollaappe kesssenna gaasoy geelladan na'ay aawaa miizzaa ekkkanawu ba awaa he allan duge naaqqi oyqqidi maattan, oyssaaninne suuttan hottorissidi worana danddayees giyo siree de'iyo gishshaassa. Hegaassi liiqiya bitaniya hulluuquwa ollaappe kessiyageeti I dossiyo laggeta woykko bolluwaa.
Liiqiya bitanee hulluuquwaa ollaappe kiyidosaara tooraa ekinne gereeriyoogaanne gayriyoogaa doommmi aggees. Ha hulluuqettida bitanee ba de'iyo laytta ubban aybakka lagennan coo meesinne coo uyees. Haray attin xiiniyaakka lagenna.
Liiqaa wogay polettidoogaappe simmin qoodanawu shiishshido miizza ubbay ba yiidosaa guyye simmees. Xeesettiida imattatikka banttassi giigida sohuwa biidi qumaa moosonaanne ushshaa uyoosona.
Liiqaa makkissuwa maaray kuuyettidoogaappe guyiyan liiqidaagaa Keettaayiya (maccaaiya) ba keettaawaara issippe parraa toggada hara banaara toggida asaa geeduwan kaalettada gereerayddanne gayraydda giyaa bawusu. Giyaa zal"anawu yiida maccanne attuma asay ubbbay maccaasiyo kushiya baqqiiddi mokki ekkoosona.
A ba toggido paraa piriixxissaydda givaa naa"u kesssada gidduwan shaaakka simmada ba biido ogiyaara guyye yawusu. Hegaappe guyyiyan giyaappe gidduwan parssuwa kunttidi utissi wotttido wogga baattaa ba toggido para toohuwan yedhissada menttawusu. Parssuwa mentta simmada toggido paraa bollappe sa'an wodhdhada baassi giigi uttida oydiyan uttawusu. A utttuyoorin liiqida bitanee banaara uttida asaa giddoppe denddi eqqidi xugga kumetta parssuwappe duuqidi koyro ba machchiyo kaallidi qassi he sohuwan de'iya asaa ganttees. Hegaappe simmiyoogan asay ba uloy dannddayidoogaa keenaa parssuwa uyees.
Parssuwa uyiidoogaappe guyyiyan maccaasiya paraa toggada bannnaara issippe yiida asaara basso aggada bawusu. Hegallassaappe doommin he liiqidagaa machchiya gimidaaro geetettada xeesettawusu. heeraa asaykkka gimidaaro giidi O keehin bonchcheesinne watiwaatees. He maccasiya asay bonchchishin hayqqana gakkanawu de'a agawusu.
A ba de'ido laytta ubban giyaa gelukku. Ayssi giikko gimida maccaasiya ubbaabaa kunttida paci baynnaaro geetettada dere asan qofettawusu, Hegaassi A ba de'ido laytta ubban shoooro maccaasaa metuwa birshshawusu. Qassi asaa zorawusunne hanqqettawusu. Heeraa metuwaakka birshshawusu.
Umay Wolaytta asay mehiya haaridi liiqan qoodissi simmidi he mehiya bolli hara mehiya gujji haaridi Tammu sha"aa (10,000) kunttidi ba laggiya, dabbuwaanne banaara errettiya asaa xeesidi ba shiishshido miizzaa qoodissiyo wogaa Umaa giidi xeesettees.
Umaa wogay mehiyaa 10,000 qodissiyoogaappe kareera ubbabankka liiqaa wogaara issi mala. Umaa makkissuwa polissiyo mankkaykka dummattenna. Ha"i wodiyan miizzaa woriya dumma dumma harggee haa dari daridi yiidoogaappe denddidaagan Wolaytta asay miizzaa haaridi liiqan qoodissiyoogaappe aatttidi beni wodeegaadan Uman qoodissanawu danddayybeenna.
Ha"i mata wodiyan Kinddo Oiidaye Allaanan issi Boggaale Jooba geetettiyagee 1982 M.L. liiqidaagee ha"i mata Uman ba miizzaa qoodissanawu halchhchiiddi de'iyoogaa naqaashay tillissees. Daalaa, liiqaa, gimuwanne Umaa wogay wolaytta moottaa giddon ubba Allaanatun de'ikkonne Kinddo Diidayen, Kinddo Koyshan, Oofaaninne Bolooso Bombbe Allaanatun hanno gakkanassikka keehin mino hanootan polettiiddi de'ees. saruwan!
Wolaytta Kummetta Miidiya Haggaazaa Eqotan Giigidi Gifaataa Tube geetettiya Miidiyan Shiiqidaagaa, Guuliya 29 gallassaa 2017 M.L.
email - [email protected]
website- http://gifaataatube.blogspot.com
Youtube- https://youtube.com/
Tiktok- https://tiktok.com/.naatu.keettaa
Facebook:- https://www.facebook.com/share/1EZRVzrQtr/
https://www.facebook.com/share/16t5CTL6jo/
https://www.facebook.com/share/16kTnUc3pQ/
https://www.facebook.com/wolayta.dicha.982731
telegram- https://t.me/gifaataatube
