11/08/2025
Μιχαήλ Μητσάκης: «Τι εκάματε την πόλιν μας, κύριοι;»
Τι ήταν, τι είναι και τι θα έπρεπε να είναι η Αθήνα μας
Στα τέλη του 19ου αιώνος, όταν η Αθήνα πάλευε ακόμη να σταθεί στο ύψος του αρχαίου της ονόματος, ένας άνθρωπος με αίσθημα ευθύνης και ρομαντικό πάθος για την πόλη, ο Μιχαήλ Μητσάκης, συνέθετε το δικό του φιλαθήναιο μανιφέστο. Είναι γνωστός για τις αθηναιογραφικές του επιδόσεις, όμως ακόμη δεν έχουμε ένα πλήρες έργο που να καταγράφει συστηματικά τις συγγραφικές και δημοσιογραφικές του ενασχολήσεις με την Αθήνα.
Περιοριζόμαστε, προς το παρόν, σε μία μικρή περίοδο της σύντομης ζωής του, μόλις επτά μήνες (Απρίλιος – Οκτώβριος 1888). Στο διάστημα αυτό εξέδωσε δύο εφημερίδες, τον «Θόρυβο» και την «Πρωτεύουσα». Και οι δύο, με δηκτικό πνεύμα, δεν μακροημέρευσαν, παρά με τη συμμετοχή προσωπικοτήτων όπως ο Γεώργιος Σουρής. Κρυμμένος σ’ ένα υπόγειο του Μεγάρου Μελά, με είσοδο από τη σημερινή Πλατεία Κοτζιά, ο Μητσάκης ξεδίπλωνε την ειρωνική του πένα, συχνά με διαφορετικά ψευδώνυμα (Κόθορνος, Κρακ, Προσωπίς κ.ά.).
Η ουσία
Τι επεδίωκε ο Μητσάκης; Οραματιζόταν την ιδανική Αθήνα, σε μυθικό, υπερβατικό επίπεδο, συνδεδεμένη με τη μνήμη, την παγκόσμια νοσταλγία και την πολιτισμική αναφορά. Την βλέπει ως πηγή αιώνιας πνευματικής ενέργειας και καλλιτεχνικής πνοής. Η φύση είναι η αισθητική της εγγύηση. Λυκαβηττός, Υμηττός, Πεντέλη και Πάρνηθα γίνονται καλλιτεχνικοί τόποι, και η Αττική γη φαίνεται προικισμένη με ένα κάλλος που αδικείται.
Ξαφνικά όμως επιστρέφει στη σκληρή πραγματικότητα και βρίσκει μια προδομένη πόλη. Χώρο κοινωνικής, διοικητικής και αρχιτεκτονικής ανορθογραφίας. Έτσι την αποκαλεί «πρωτεύουσα των ούρων», «πρωτεύουσα της αηδίας» και άλλα εμβληματικά σχήματα. Ο ευαίσθητος παρατηρητής οργίζεται και πενθεί, κάτι που φαίνεται από τη «λυρική βιαιότητα» που διατρέχει τα γραπτά του. Υψώνει αναθέματα και καταγγελίες, όχι σαν μηδενιστής, αλλά σαν απογοητευμένος εραστής της πόλεως.
Δεν διστάζει να εστιάσει στα σύγχρονα φαινόμενα, προβάλλοντας την «κοινωνική αφασία» και παρουσιάζοντας τους Αθηναίους ως ανίκανους να προστατεύσουν την πόλη τους. Ο σαρκασμός του όταν έγραφε «Αξιότιμοι Αθηναίοι αστοί…» θυμίζει τη σατιρική παράδοση από τον Ροΐδη έως τον Καρυωτάκη. Έτσι εμφανίζεται ως προφήτης της αστικής κρίσεως, προβλέποντας πως η Αθήνα θα γίνει «παράδειγμα προς αποφυγή» και ζητώντας επανάσταση ηθών, όχι μόνο θεσμών.
«Χρυσαλλίς καλλιπτέρυγος»
Αυτές οι θέσεις δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα «Η Πρωτεύουσα», το πρώτο φύλλο της οποίας κυκλοφόρησε στις 20 Οκτωβρίου 1888, με γραφεία στην οδό Νίκης 2. Ο Μητσάκης τη χαρακτήριζε μετεμψύχωση του προηγούμενου φύλλου «Ο Θόρυβος». Ήθελε ένα έντυπο που να αποτυπώνει την αθηναϊκή ζωή και κίνηση. Ο πρώτος του τίτλος απέτυχε από έλλειψη κεφαλαίων και στηρίχθηκε μόνο στην υποστήριξη του κοινού. «Κατεπνίγη εις τα σπάργανά της», όπως έγραφε. Δεν αποθαρρύνθηκε όμως και προσπάθησε εκ νέου υπό ευνοϊκότερους όρους. Έτσι γεννήθηκε «Η Πρωτεύουσα» και έγραψε: «Τι είμεθα ημείς οι γράφοντες; Εργάται. Τι είναι το κοινόν; Πελάτης μας. Δεν του ήρεσε κάτι; Οφείλουμε να το παρασκευάσουμε και πάλι, τελειότερον». Για εκείνον, «Ο Θόρυβος» ήταν ο βόμβυξ από τον οποίο θα έβγαινε «η Πρωτεύουσα – χρυσαλλίς καλλιπτέρυγος»!
Λάμψις παρελθόντος
Στο δεύτερο φύλλο έδωσε εξήγηση για τον τίτλο της εφημερίδος «Πρωτεύουσα». Δεν τον επέλεξε για την Αθήνα εκείνης της εποχής (1888), αλλά για όσα υπήρξε και όσα θα έπρεπε να είναι αυτή η πόλη. Δεν του αρκούσε το αυτονόητο. Ήθελε να εκφράσει όραμα. Δημιούργησε έτσι τρεις λογοτεχνικούς πίνακες για το τι ήταν, τι είναι και τι θα έπρεπε να είναι η πρωτεύουσα. Πρόκειται για τεκμήριο αγάπης αλλά και πικρής απογοητεύσεως.
Η Αθήνα του Μητσάκη είναι καθρέπτης εθνικής αυτογνωσίας. Φωτισμένη από αρχαία λάμψη και βυθισμένη στην παρακμή και την ανεπάρκεια. «Υπάρχει κανείς που έμαθε γι’ αυτήν και να μην ένιωσε παράξενη νοσταλγία, σαν να ήταν χαμένη πατρίδα;» αναρωτιέται συγκινημένος. Όλοι μας, Έλληνες και ξένοι, μεγαλώσαμε με το όραμα μιας πόλεως που δεν ήταν απλώς διοικητικό κέντρο, αλλά σύμβολο πνεύματος και κάλλους.
Πόλις ευλογημένη
Η προσδοκία του Μητσάκη για τη σύγχρονη Αθήνα δεν είναι ρομαντική υπερβολή, αλλά ιστορική υποχρέωσις απέναντι σε κληρονομιά που «ούτε η Έρημος, ούτε η Θάλασσα, ούτε ο χρόνος μπορούν να καταπιούν». Αν η αρχαιότητα έδωσε όνομα στην Αθήνα, η φύσις της έδωσε κορμό. Από τον Λυκαβηττό αντικρίζει το λεκανοπέδιο. Ηλιοβασίλεμα, αύρα, κορυφές, ένα πανόραμα θεϊκής κατασκευής. «Είναι πραγματικότητα ή οπτασία;» αναρωτιέται. Ο ουρανός της Αττικής είναι μέρος της ιστορικής ταυτότητος.
Ύστερα πονά: «Κατεβείτε κάτω!» λέει απότομα στον αναγνώστη. Η εικόνα αλλάζει. Η πρωτεύουσα που θα μπορούσε να είναι «το ομορφότερο χειμερινό καταφύγιο της Ευρώπης» είναι, κατά τον Μητσάκη, «πρωτεύουσα της ρυπαρότητός σας, της αηδίας σας, της κακογουστιάς σας». Ο δημόσιος χώρος είναι «πρόχειρη κατασκευή χωρίς κοινωνική ζωή», τα καφενεία «καταφύγιον παρακμής» και τα αποχωρητήρια ανύπαρκτα. Το θέατρο μόλις είχε αποκτήσει «κάτι που να μην είναι σταύλος». Η εικόνα του δεν είναι μίσος αλλά αγανάκτηση και έρωτας για την Πόλη.
Εδώλιο ευθύνης
«Τι κάνατε την πόλη μας, κύριοι;» ρωτά με φωνή που θα ταίριαζε και σήμερα. Δεν κατηγορεί μόνο δημάρχους, αλλά και πολίτες: «Είναι δείγμα αναισθησίας που θυμίζει ιπποπόταμους στις όχθες του Γάγγη» όσοι αφήνουν την Αθήνα «γελοία» και «βρώμικη». Προτείνει μάλιστα «δημοτική επανάσταση» η οποία μπορεί να μοιάζει θεατρική, αλλά στην πραγματικότητα είναι βαθιά πολιτική. Επιχειρεί να κλονίσει την νωχέλεια και να αφυπνίσει τη συνείδηση.
Τι έχει αλλάξει από τότε; Η πόλις μεγάλωσε και ομορφαίνει σε σημεία, αλλά πλήττεται από άναρχη δόμηση, συμφόρηση και παραμέληση των δημόσιων χώρων. Οι φυσικές της χάρες ασφυκτιούν, οι πολίτες συχνά σιωπούν. Ο λόγος του Μητσάκη, γοητευτικά δηκτικός, μας θυμίζει: «Μια πόλις με τέτοιον ουρανό, τέτοιο έδαφος, τέτοια φύση, δεν πρέπει να καταλήγει ό,τι πιο άσχημο μπορεί να φανταστεί ο νους».
Η Αθήνα που αξίζουμε
Η εφημερίδα «Πρωτεύουσα» του Μητσάκη ήταν κραυγή και κάλεσμα να αγαπήσουμε και να τιμήσουμε την πόλη. Να μην περιοριζόμαστε στον θαυμασμό της ιστορίας, αλλά να το δείχνουμε με πράξεις καθημερινότητος. Αν θέλουμε να είμαστε κάτοικοι και όχι απλοί καταναλωτές, οφείλουμε να σκύψουμε πάνω στην Αθήνα όχι ως τουρίστες ή ψηφοφόροι, αλλά ως ποιητές. Με αγάπη, πάθος και επίγνωση του χρέους μας. Κι όπως θα έλεγε και εκείνος: «Σας παραδώσαμε την πόλη μας… Τι κάνατε την πρωτεύουσά μας;»
Ο Μητσάκης σήμερα
Στην εποχή των σύντομων δηλώσεων και των επιφανειακών αναλύσεων, ο λόγος του Μιχαήλ Μητσάκη παραμένει επίκαιρος. Προφήτευσε και παρατήρησε με βλέμμα ασκημένο και γλώσσα ευαίσθητη, ξεπερνώντας το βιοποριστικό καθήκον του δημοσιογράφου. Δεν ήταν πολιτικός ή τεχνοκράτης. Ήταν ποιητής της πόλεως. Έβλεπε αυτό που οι άλλοι προσπερνούσαν. Αν ζούσε σήμερα, θα περπατούσε στους δρόμους των Αθηνών με την ίδια απορία. Πώς γίνεται μια τόσο προικισμένη πόλις να κακοποιείται από την ίδια της την κοινωνία;
Διαβάζουμε λοιπόν Μητσάκη, διότι μας μαθαίνει τι σημαίνει να αγαπάς κάτι βαθιά, είτε είναι όμορφο είτε πληγωμένο. Μας καλεί να δούμε πέρα από μπετά, συμφέροντα και ρουτίνα. Μας προκαλεί να νοιαστούμε, να σηκώσουμε το κεφάλι.
Μέσα από τον λόγο του στήνει έναν καθρέπτη και μας ζητά να αναρωτηθούμε πού ζούμε, αλλά και πώς ζούμε μέσα στην πόλη που κληρονομήσαμε. Και αυτό είναι, τελικώς, το αληθινό κριτήριο του πολιτισμού.
