07/08/2025
PAITE MIHAT
Pu Kapkhovung Samte Tangthu :
1904 k*m in, Bualtal khua, Chin Hills Burma ah pu Lamzathang Paite leh Nu Khawlniang te goutan nihna ding in, mihat leh hangsan phamta Kapkhovung Samte a na piang hi. Unau 4 pha uh a, amah chauh pasal ahi. A neulai in dam thei ngellou a, a pai chiangin kunpai sim kheukheu hi. K*m 1910 in a pianna pa'n taksa hatlouhna ziak in omlouh san pah a, a pa sih nung sawtlou in mautam kial tung a, inten-louten, inkuan khosak, nek leh tak kaihkhawm haksatna in gamsung hon zel hi. Naupang mahmah lai ahihman un, tagah a hihzawk mah uh toh khosak haksa mahmah uh a, a nu'n inkuan khosak nopzawk ding lam etna in Lungthul khua, Thawngkhup veng ah pempih hi.
Lungthul khua a ten nung un, pu Kapkhovung taksa put leh hindan hong kikhek a, Lungthul (T) khua a a ten ua kipan a tanchin kithangkhia hideuh pen hi. A neulai a gawng mahmah, hisellou, kunpai kheukheu himahleh a damtheihna hoihzaw in, a taksa khang a, a hatna leng khang hulhul in hun sawtlou chik sungin milian, thahat mahmah a hong hita! A taksa khandan leh hatdan khosung mite'n a muh chiang un piansualna nei hi ding peuh in muanmoh thu gen kheukhou uh a, si pah ding bangin gen uhi. Tua ziak mah in a pianna nu'n a zi ding a a pisak Theigoutang khomi Nemkholuan in a mipi zeldim thubawl gingta in nawkiksan pah hi.
Lungthul khua a k*m sawmlehnga a tenzoh nungun a nu'n taksa hatlouh tuamtuam ziak in sihsan hi. Nidang a Lungthul khua pemsan ding utthou mahleh suanlam tuamtuam anu ziak in bawl theizel a, khosa sa thei uhi. Himahleh, a nu a om nonlouh chiang in suanlam ding om nonlou ahihchiang in chi'n Lungthul khua a kipan kilometres sawmnihlehnga vel a gamla Singngat khua ah pem uhi. Singngat a tunzoh sawtlou in, nungak dungching etlawm mahmah Letngai toh kingai in, kiteng uhi. A kitenzoh nunguh sawtlou in tanu melhoihtak khat nei uh a, himahleh vangtah huaitak in a tanu un damlouhna ziak in sih san hi.
K*m nga Singngat khua a tenzoh un, Lingsiphai - Lamka ah pem uhi. Lingsiphai a bangtan hiam a khosak zoh nungun a zi ittak Letngai in taksa damlouhna ziak in sihsan a, Lingsiphai hanmual ah vuiliam in om hi. A zi sihnung sawtlou in Japan Gal (world war II) kipan a, Japan sepaih te'n Zosuante tenna mun hon luahkha ahihman un galmuang lou a, mipi mun bitzaw zuan in taituah vengvung uhi. Kapkhovung inleng a zi a sun leh galbuai toh thawmhau huaisa in, Chongkhozou khua a pasal nei asanggamnu Vaihenching te va bel hi.
Hiai hunlai in, Japan sepaih te'n Kapkhovung a muh un a letdan leh hatdan maksa mahmah uh a, a camp uah ann ne ding in chial uhi. Nek leh dawn limtak leh hoihtak in pia uh a, a letdan leh sandan a na teh uhi. Hiai a na teh ua, gelhlut leh chiamtehna hoihtak a a gelh uh, Japan te'n kemlai ding a gingta leng om hi. A taksa let leh hat mahmah ziak in, British solkal inleng a na enlah mahmah ua - 4Th Assam Rifles a Jamadar post luah dingin a na a na zawn mahle uh, a na utlou hi. A hatdan etkhiakna ding in sepaih nga toh khau kikangtuah uh a, baihlam tak in zou hi.
Kapkhovung taksa letdan leh sandan anuai a bang ahi:
1. A san dan : 7'1ft ( tehtu Rev. H. L. Sela, NEIG Mission leh Pu Chinkham, Mission Compound )
2. A liangkou :2'2
3. A Pheipi : 6tuk (approx.45" tehtu Rev.Taivel)
4. A Khutzung letdan : H.Tunzachin tehdan in amah khezungpi toh aletdan kibang.
5. A Awm : 8 tuk(approx.60") tehtu Zamgin, Tuilaphai khua.
A hatdan tehna anuai a bang ahi.
1. Gam sial piching khat detdoutak in, a kii ah tungzou hi.
2. 150 buh lom bawm (bawm khat ah buh lom 15 om ) pangaitak in pua hi.
3. Voktal tuk 6 a lian khat, singzam gui (rope) a kihen mel giat puazou a, gimlou hi (mel khat - 600 metres ahi).
4. Chivum lom khat(40 kg) pokawm in, kense lak, tang lak - Barak lui a kipan Parbung khua tan khutkhat a liangkhat lam kia in pua tung hi.
5. Zubelpi(bel lian tong leh lawmzunek khong a kizangte) chiah a lian suangtum pua kawm a Lanva lui akipan Pearsonmun (2 km phial) tan tutzou hi. Tu'nleng Pearsonmun khua ah asuang puak muhtheih dingin omlai.
6. Suang agik dan maunds nih (37.3242 x2 =74.6484 kilograms) leh kg sawm apuak Tuizang lui a kipan a 201.2 metres Thanlon leh Pherjawl kikal a muhtheih in om hi.
7. Tosaw (Oak) sing kitan 12 metre a sau 1.5 a lian awlsam takin pozou hi.
8. A kigendan in, A zi Letngai damlouh lai in Lamka a ki-ensak dingin kuan ua, naupang bangin a khua ua kipan Lamka tan pom tung hi.
A ann nekte :
1. Niteng ann nekzah -Sing-kawlkai leh maipum bawm dim(tukri) khat.
2. Ann amah kia in, khap khat bel li (mi 7 vel nekzah) nebei hi.
A mel leh pum :
A taksa letdan leh a sandan kituak hun chet a, kisaput litlet hi. A khutzung leh khezung sau zinzen in lian huntawk a, a awm lian in, a gil neu hi. A mel ahoihlua in kilangkei mahleh, a taksa pianzia in ettham chingsuak sak a, mi tampite mithiip mahmah hi. A vun (skin) color pianken in, vom lua lou, ngouloh sansim in, dangsim kiuhkeuh hi. A eng chileng a genkha pen mai dingin ka gingta!
Pu Kapkhovung mi ngainiamtak ahi a, a thahatna theimahleh mite lak ah kahat pen, kei a penpen ka hi chil ngeilou hi. Mi kam tamlou ahihban ah, mi kiphat zelzul mi ahikei a, lungkim dan siam mahmah khat leng ahi. A damlai in Lushai Hills a mi hat a minthang unau nih a enkhia ding in hong kuan vengveng ua, a hong tun un pu Kapkhovung in a mai ua leitual abet aleh a leitual kikhawngdom a, huai a muhphet in unau nihte a khualam uah kik vengveng uhi. A khua uh a tunkik un, maizum khak ding lau ahi ngei ding ua, mi hat a chihpa uh na va mu uh hialeh chi a a dot chiang un 'huai dan mi ka mukei uh' chi'n zeldum thubawl uh kichi.
Pu Kapkhovung mi theihsiamna hau leh kiniamkhiak ahihziak mah in heh mengmeng lou hi. A genna ah 'Heh in kipeibuai le'ng, ka ma a om mihing leh ganta kuamah a suakta kei ding uh' chi'n a hehna phoulak ngeilou hi. Mi kithunun zoutak ahi a, zu dawn a khamsia a a kithunun zohlouh khak ding lau in zu hat dawnlou hi. Himahleh zupi(ricebeer) tep nuam sa hi. Sahkhua limsak mahmah mi ahi a, pu-pa ngeina bangin a damlouh chiangin kho siampu kiangah gan sisan a kithoihna nei gige khat ahi. A chihtakna ziak in banghiam tup a neih hiam, thuchiam a neih aleh a semsuah teitei! Lungkuai zou laa ngaih nuamsa mi ahi.
Kidoupi nihna hunlai, August 1944 k*m in a unaunute khua Chongkhozou a aom lai mah in a tangtawn mun ding zuanta hi. A sih in k*m 40 ahi. A sihna ziak a kigendan in nek ding mulmallouh ziak a sungkhoh a si hi in kigen hi.
A dam hunsung tomchik ahi a, leigou suantham neikei mahleh a hatna zosuante tenna Manipur, Chin Hills banah Japan leh British te'n a chiamteh uh tangthu om den ding ahita hi. Naupang chik a sihna a tuah poimahmah a, damsawt hileh tu sanga a tanchin tamzaw, a hatna leh mite theihna thupizaw sem, sauzaw sek a gelh leh simtheih om ding chih khong i ngaihtuah chiangin pammaih mahmah hi.
Gokial/Mautum - K*m sawmnga hal in gua leh maute hong pak ua, gah hong suang uhi. Hiai gahta sazu in a nekchiangin khanghat ua, chipha ahihman un khangzungzung uh a, hiai zusa te'n lou a buhchi leh huanhaite zankhat thu a tampipi nesia zou ahihman un, hiaite ziak in singtang khuate ah buhkial piangsek hi.
25th SIAMSINPAWL MAGAZINE 1987 a kigelh enton a gelhthak ahi.