10/04/2025
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਰਦਾਸ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਦੀ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਨਾਮ, ਦਇਆ, ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਮੰਗਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕਈ ਥਾਈਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ:
"ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ਸੁਣੀਜੈ।। ਕੇਵਲ ਨਾਮੁ ਰਿਦੇ ਮਹਿ ਦੀਜੈ।।" (ਅੰਗ 389)
ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅੱਗੇ ਨਾਮ ਦੀ ਦਾਤ ਮੰਗਦੇ ਹਨ।
"ਦੁਇ ਕਰ ਜੋੜਿ ਕਰਉ ਅਰਦਾਸ।" (ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ, ਅੰਗ 519)
ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੀ।
ਪੁਰਾਤਨ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਵਰੂਪ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੱਕ, ਅਰਦਾਸ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਬੇਨਤੀ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣ, ਨਾਮ ਜਪਣ, ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ "ਜੀਅ ਕੀ ਬਿਰਥਾ ਹੋਇ ਸੁ ਗੁਰ ਪਹਿ ਅਰਦਾਸਿ ਕਰਿ।" (ਅੰਗ 519) ਤੋਂ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਔਕੜ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਜ਼ ਕਰਨੀ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ "ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਭ ਥਾਈਂ ਹੋਇ ਸਹਾਇ।" ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ, ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ, ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ।
ਅੱਜ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਨਾਲ ਫਰਕ
ਅੱਜ ਦੀ ਅਰਦਾਸ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:
ਪਹਿਲਾ ਹਿੱਸਾ: ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ "ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ" ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਦੂਜਾ ਹਿੱਸਾ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ, ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ, ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ) ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਤੀਜਾ ਹਿੱਸਾ: ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤੀ।
ਪੁਰਾਤਨ ਅਰਦਾਸ ਇੰਨੀ ਵਿਸਥਾਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੇ। ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ।
ਸਿੱਟਾ
ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਅਰਦਾਸ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਦੀ, ਨਿੱਜੀ ਜਾਂ ਸੰਗਤੀ ਬੇਨਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ "ਵਾਹਿਗੁਰੂ" ਦਾ ਸਿਮਰਨ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਅਤੇ ਨਾਮ ਦੀ ਮੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਸਵਰੂਪ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਸਤ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਮਰਯਾਦਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਵੇਰਵਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਦੱਸੋ, ਮੈਂ ਹੋਰ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹਾਂ!
