24/06/2025
💧 भिश्ती : इतिहासातील जलसेवक
सन १९०८ चा काळ कल्पना करा. आपण कलकत्ता (कोलकाता) शहरात आहात. त्या काळात प्रत्येक घरी पाण्याचे नळ नव्हते, ना बाटलीबंद पाणी सहज उपलब्ध होते. अशा वेळी "भिश्ती" ही व्यक्ती समाजाच्या जीवनाचा एक अत्यंत आवश्यक भाग होती.
---
🪣 भिश्ती म्हणजे कोण?
भिश्ती हे पारंपरिक मुस्लिम समुदाय आहे. ते पाण्याचे वाहक असत, जे लोकांना पिण्यासाठी पाणी पुरवत.
"भिश्ती" हा शब्द फारसी "बेहेश्त" या शब्दावरून आला आहे, ज्याचा अर्थ "स्वर्ग" असा होतो — कारण उन्हाच्या झळांमध्ये ते दिलेले पाणी म्हणजेच लोकांसाठी एक प्रकारचा जीवदान असायचा.
भिश्ती आपल्या खांद्यावर एक मोठी "मश्क" (पाण्याची सोंगटी कातड्याची पिशवी) घेऊन फिरत आणि पाण्याची सेवा करत.
---
🌍 कोणत्या भागात भिश्ती आढळायचे?
कलकत्ता, दिल्ली, लखनौ, आग्रा, लाहोर अशा मोठ्या शहरांत भिश्ती मोठ्या संख्येने असायचे.
बाजारात, बांधकामस्थळी, रेल्वे स्टेशनांवर, मशिदी-बाजारांमध्ये ते नेहमीच दिसायचे.
जामा मशीद (दिल्ली) येथे आजही काही भिश्ती पारंपरिक पद्धतीने पाणी देताना आढळतात.
---
🧉 त्यांची कामाची पद्धत
भिश्ती कातड्याच्या मश्कमध्ये पाणी भरत, ते पाणी लोकांच्या तांब्यांमध्ये किंवा थेट त्यांच्या हातात ओतत.
ते विहिरीं, तलावां किंवा हँडपंपातून पाणी आणत आणि दुपारी किंवा उन्हाच्या तीव्रतेत प्रवाशांना व घरांमध्ये पुरवत.
---
🎖️ त्यांचे ऐतिहासिक महत्त्व
ब्रिटिश कालखंडात, लष्करी छावण्यांमध्ये भिश्ती अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावत.
काही भिश्ती युद्धात पाणी पुरवत असताना गोळ्या झेलत शहीद झाले, त्यामुळे त्यांना शौर्यपदके मिळाली.
रुडयार्ड किपलिंग यांच्या "Gunga Din" या प्रसिद्ध कवितेत एका भिश्तीचे शौर्य गौरवले गेले आहे.
---
🕊️ समाजात त्यांचे स्थान
ते श्रमिक असूनही समाजात मान मिळवणारे, मदतीस तत्पर, श्रद्धेने काम करणारे लोक होते.
पाण्याच्या अभावात तेच समाजाचे जीवदाते होते.
---
📉 या व्यवसायाचा ऱ्हास
नळाची सुविधा, बाटलीबंद पाणी आणि आधुनिक जलप्रणाली आल्यामुळे भिश्तींचा व्यवसाय लोप पावत गेला.
आज फक्त काही विशेष प्रसंगी किंवा धार्मिक कार्यक्रमातच भिश्ती दिसतात.
---
🎬 चित्रपट 'केसरी'मधील भिश्तीची भूमिका
२०१९ मध्ये आलेल्या 'केसरी' चित्रपटात, सरागढीच्या लढाईवर आधारित, एका भिश्ती पात्राचे दर्शन घडते. ही लढाई २१ शीख सैनिकांनी १०,००० अफगाण आक्रमकांविरुद्ध दिलेली होती.
---
🧕 केसरीतील भिश्ती कोण होता?
या चित्रपटात एक मुस्लिम भिश्ती दाखवलेला आहे, जो लष्करी छावणीत पाण्याचा पुरवठा करणारा असतो.
तो सैनिक नव्हता, मात्र संकटाच्या क्षणी तो त्या २१ शीख सैनिकांबरोबर शेवटपर्यंत लढण्याचा निर्णय घेतो.
---
🌸 एकतेचे आणि शौर्याचे प्रतीक
धार्मिक भेद विसरून, तो सैनिकांबरोबर उभा राहतो, ही बाब भारताच्या धार्मिक विविधतेचे प्रतिक आहे.
युद्धात न राहता, फक्त पाणी पुरवणाऱ्या व्यक्तीलाही शत्रूविरुद्ध शस्त्र उचलावे लागते, हे दाखवून त्याचा शौर्यपूर्ण संघर्ष साकारण्यात आला आहे.
भिश्तीचे पात्र त्या अनाम वीरांना श्रद्धांजली आहे, ज्यांनी आपल्या कर्तव्यापलीकडे जाऊन राष्ट्रासाठी प्राण पणाला लावले.
---
⚔️ भूतकाळातील लष्करात भिश्तींची भूमिका
ब्रिटिश सेनेमध्ये भिश्ती ही एक अधिकृत भूमिका होती.
युद्धभूमीवर सैनिकांना पाणी देणं हे एक जीवनरक्षक काम मानलं जायचं.
काही भिश्तींचे नाव आजही ब्रिटीश युद्धम्युझियममध्ये शौर्यवीर म्हणून नोंदलेले आहे.
---
🪔 भिश्तींचे सामर्थ्य
भिश्ती हे केवळ पाणी वाहून नेणारे नव्हते. ते होते संवेदनशील, सेवा-भावी, आणि संकटकाळात धैर्य दाखवणारे सामान्य लोक.
त्यांनी दाखवलेला संयम, कष्ट, आणि शेवटच्या क्षणापर्यंत निभावलेली जबाबदारी, आजच्या पिढीसाठी एक प्रेरणास्थान आहे.
समीर कटके
