26/10/2025
КАЛЕНДАРСКОТО ПРАШАЊЕ ВИДЕНО ОД ИСТОРИСКО-ХРОНОЛОШКА ПЕРСПЕКТИВА
Хронологија (1918–1948)
1918 (25 јануари/7 февруари нов стил) – Советската државна власт во СССР го воведува грегоријанскиот календар во државниот живот. Црквата не била правно принудена, но настанал силен притисок во секојдневието: училиштата, администрацијата, работните денови и празници одеднаш „тргнаа“ по новиот стил.
1918 (30 јануари) – Руското Помесно собрание решило: за 1918 да остане стариот (јулијански) стил и да отпочне научно-црковна студија за можните решенија. Целта била пастирска: да се намалат практичните тешкотии, особено каде што православните се малцинство.
1919 (21 јануари) – Патријарх Тихон му пишува на Вселенскиот патријарх (писмото целосно го даваме во продолжение на крајот):
• Го ословува Константинопол како „Црква-мајка“ и „Корифеј“ меѓу православните — јасно признавање на примат по чест и координациска улога.
• Бара токму Вселенскиот патријарх да поведе општоправославна консултација.
• Нуди четири опции, меѓу кои и т.н. „помешан“ модел (Пасха по старо; неподвижните празници по ново).
• Јасно кажува: проблемот е практичен/астрономски, а не догматски.
Српската линија – пред 1923
• Од крајот на XIX век, во Србија постои научна дебата за прецизноста на календарот (најистакнат деец во врска со календарското прашање бил проф. Ѓорѓе Станојевиќ).
• Дебатата кулминира со вклучувањето на акад. Милутин Миланковиќ, геофизичар/астроном, како експерт во меѓуправославните разговори.
1923 (мај–јуни) – На Сеправославниот собор во Константинопол се утврдил Реформираниот јулијански календар (бил прифатен Миланковиќевиот модел – идентичен со грегоријанскиот за неподвижните празници до 2800 г.), при што Пасхалијата останува по старото александрискo сметање утврдено со Првиот Вселенски собор во Никеја. Повеќето источно-православни цркви постепено го прифатија новиот распоред за неподвижните празници.
1923 (лето–есен, СССР) – Државно поддржаното „обновленство“ еднострано воведува нов стил за да ја маргинализира официјалната Црква во Русија. Патријарх Тихон, кога излегол од притвор, накратко се обидел административно да направи помирение – но по силен отпор на индоктринираниот клир и поради тоа што реформата била компромитирана од обновленците, ја суспендира примената. Така, кај канонската Московска Патријаршија де факто остана стариот стил.
1930 (Ватопед, Света Гора) – Меѓуправославна средба повторно го разгледува календарското прашање. Иако била најавена делегација од Руската црква, по наредба на комунистичките власти, таа не допатувала во Ватопед. Нема униформна одлука; различни Цркви продолжуваат различно: мнозинството по „реформиран јулијански“ (моделот на српскиот научник Миланковиќ) за неподвижните празници, малцинството (Русија, Ерусалим (заради статус квото), Грузија (заради руско влијание), делови од Србија (заради руско влијание) и Света Гора) остануваат по старо.
СПЦ по 1923 – и покрај тоа што српски научник (Миланковиќ) е автор на усвоениот модел, СПЦ не го имплементира за неподвижните празници и останува на стар стил (со што де факто ѝ се приклучува на московската траекторија). (Milutin Milanković and the Reform of the Julian Calendar in 1923)
1943–1948 (Сталинов период на „легализација“ на Московската Патријаршијата) – Режимот, од прагматични причини (Втората Светска војна, мобилизација на народот, кревање на патриотскиот дух), му дозволи на Московскиот Патријарх да ја обнови институционалната улога. Тука има преќутна, но јасна политичка одлука — да не се чепка календарот во Патријаршиската Црква. Зошто? Затоа што задржувањето на стариот стил станал знак на легитимитет и континуитет спроти дискредитираното обновленство кое „играло“ со новиот стил. На властите им одговарало статус-квото што не буди отпор и не отвора дополнително нови фронтови. Практично: Сталин ја „одобри“ тишината — календарот остана стар, и тоа стана дел од новата рамнотежа меѓу државата и РПЦ.
Што значи сето ова?
1) Примат по чест на Константинопол
Писмото на Тихон е парадигматско: Константинопол е Црква-мајка и корифеј; од него се очекува да свика/води консултација. Тоа е класично православно разбирање на приматот — по чест и координација.
2) Прашањето за календарот е чисто астрономско, но не и теолошко и догматско
Патријархот Тихон вака го рамни: грегоријанскиот/реформираниот јулијански е поточен за неподвижните празници, Пасхата останува според древното сметање; дискусијата е календарско-астрономска и пастирско-практична, не за догми.
3) Зошто денес постојат две пракси и „кој ја носи тежината“
Денешната поделеност (за неподвижните празници) главно произлегува од фактот што Руската Црква не го прифати реформираниот јулијански календар и со својата тежина/влијание повлече со себе и други традиционални центри (Ерусалим, Грузија, Света Гора и др.).
Да, имаше политички контекст — Сталиновата преќутна „забрана“ да се чепка календарот — но клучната црковна последица е дека решението на Москва да остане по старо ја кристализираше двојната практика во православието. Тоа фактички го цементира старото сметање во најголемата помесна црква, што „по тежина“ ја одржа поделбата до денес. Но, дури и без таа политика, СПЦ самата не го имплементираше моделот на својот најпознат научник, со што, заедно со Москва и други старокалендарски цркви, реално придонесе двојноста да опстане.
* * *
Во продолжение го доставуваме писмото на Московскиот патријарх Тихон до Вселенскиот патријарх Герман:
ПОСЛАНИЕ НА МОСКОВСКИОТ ПАТРИЈАРХ ТИХОН ДО ВСЕЛЕНСКИОТ ПАТРИЈАРХ ГЕРМАН ЗА НЕОПХОДНОСТА ОД ПРЕМИНУВАЊЕ КОН НОВИОТ КАЛЕНДАРСКИ СТИЛ
21 јануари 1919 г.
Смирениот ТИХОН, Патријарх Московски и на цела Русија,
на Сесветиот Архиепископ на Константинопол, Новиот Рим, и Вселенски Патријарх, господин Герман, братски во Христа му испраќаме целив и најрадосен поздрав.
Можеби како никогаш досега, токму во овие наши, навистина „лукави времиња“, кога паѓаат престоли, се распаѓаат царства и на нивно место се појавуваат нови; кога општествениот и личниот живот се уредуваат според нови начала; кога изгледа дека „сè тече“ и се менува – токму во такви времиња, за нас, поглаварите и чедата на помесните православни цркви, особено значајна и утешителна станува свеста дека сите сме едно во Христа, дека сме членови на Неговото таинствено тело, чеда на Неговата една, света, соборна и апостолска Црква. Имаме заедничко духовно наследство што треба да го чуваме заеднички, и заедничка задача што треба да ја извршуваме со заеднички совети и обединети сили.
Во тоа за нас лежи и изворот на постојано охрабрување и спасоносен компас за избегнување на можни и за исправување на веќе направени грешки. Водени од ова правило и воедно исполнувајќи ја задачата дадена од неодамна завршениот наш Помесен Собор, нашата маленкост се осмелува да побара помош од Вашата света и од нас возљубена глава, како претстоител на Великата Христова црква-мајка Константинополска и како Корифеј во складниот хор на сите православни помесни автокефални цркви, со ова послание, по едно прашање кое неодамна се појави кај нас – иако не е догматско, сепак има големо значење за целиот православен свет и може да предизвика иста наостреност и во другите автокефални православни цркви, како што предизвика кај нас – а тоа е прашањето за можноста за воведување на т.н. нов или грегоријански стил на календар во православната црковна практика.
Како што е познато, ова прашање веќе беше предмет на размена на мислења меѓу автокефалните православни цркви за време на достојниот претходник на Вашето Светејшество, блаженоупокоениот Патријарх Јоаким III. Тогаш сите православни цркви, вклучително и Руската, едногласно го одбија тоа прашање и останаа при стариот, јулијански календарски стил.
Но, еве, на 29 јануари 1918 година, сегашната наша влада, без советување и комуникација со Црквата, донесе одлука да го воведе новиот стил во сите службени и општествени односи во Руската Република. Навистина, со прогласеното раздвојување на Црквата од државата, новиот закон не ја обврзува Црквата да премине на новиот календар во својата богослужбена практика. Дури напротив – во областите каде што православните се мнозинство, законот ги признава како неработни денови и некои христијански празници, како Божиќ, Богојавление, Света Пасха, Педесетница и други – и тоа според стариот стил.
Така што, за Црквата останува само едно споредно и второстепено прашање: дали да продолжи да го празнува граѓанското новолетие на денот на Обрезанието Господово или, заедно со поместувањето на новолетието, да го пренесе празнувањето на денот на светиот маченик Бонифациј (19 декември по стариот стил).
Но, ситуацијата не е иста таму каде што православните се во малцинство, и каде што граѓанскиот закон не се обѕира на православните црковни уредби. Таму православните ќе го сносат целиот товар на непогодностите од паралелното постоење на двата календарски стила, кога целото деловно и секојдневно општествено живеење се води според новиот стил, а црковниот живот – според стариот.
Овие непогодности понекогаш стануваат толку остри, што, на пример, во Финска, одамна се воспоставила практика на деновите на лутеранскиот Божиќ, Благовештение и други празници – дури и ако паѓаат во работни денови – во православните цркви да се врши некакво богослужение, за, од една страна, православното население да го искористи својот неволен одмор за духовна корист, а од друга страна – да се заштити од искушението да присуствува на лутеранско богослужение.
По државниот преврат во 1917 година, на инсистирање на православните Финци, поранешниот Свет Синод бил принуден да им дозволи на финските православни парохии да ги празнуваат православните празници според новиот стил.
Во слична или слично тешка положба може да се најдат и православните во други региони, каде што сега се формираат нови независни држави – на пример, во Полска, Литванија, Латвија – секаде каде што православните ќе бидат во малцинство.
А дури и во централна Русија и во другите претежно православни области, никој не може да гарантира дека и во иднина законот ќе се обѕира на православниот црковен поредок, и дека нема да дојде време кога владејачката класа ќе смета за нужно, со цел борба против верата на мнозинството и ограничување на влијанието на православната црква врз народот, намерно да го организира целиот граѓански живот во директна спротивност со црковните уредби.
Од овие размислувања беше воден и нашиот севкупен Руски Помесен Собор, кога реши повторно да го разгледа прашањето за можноста за воведување на новиот календарски стил во црковната практика.
На 30 јануари 1918 година, веднаш наредниот ден по објавувањето на споменатиот државен указ за новиот стил, Помесниот собор донесе одлука: во 1918 година да се остане при стариот, јулијански календар, а сеопфатното разгледување на прашањето за можноста за воведување на новиот стил да му се довери на посебно „Одделение“, во кое влегоа познати богослови и други стручњаци по ова прашање.
Откако внимателно и од сите аспекти го истражи предметот, Одделението заклучи дека не постојат теоретски основи според кои Грегоријанскиот стил би бил за преферирање пред Јулијанскиот. Иако астрономски Грегоријанскиот стил е поточен од Јулијанскиот, тој не е апсолутно точен, и според тоа, и самиот остава простор за желба за друг, попрецизен стил и поуспешна календарска реформа.
Поради тоа, поцелисходно е да се почека додека се расчисти прашањето за таа нова и конечно усогласена календарска реформа, отколку да се нарушува постојниот црковен поредок заради една несовршена и можеби краткотрајна реформа.
Мислата за можноста или посакуваноста за замена на стариот стил со новиот не произлегува, значи, од некои теоретски или научни размислувања, туку исклучиво од практичните животни тешкотии, кои денес ги преживува Руската црква, држејќи се до стариот стил во услови на длабоко променета државна и општествена реалност, и од опасностите (на пример, постепено отуѓување на народните маси од влијанието на Црквата), кои произлегуваат од тие тешкотии.
Но, колку и да се големи тие тешкотии и опасности, прашањето за промена на календарот е толку важно и има такво општоцрковно значење, што, според мислењето на Одделението, Руската црква не треба сама да го реши, без претходно да го побара мислењето и советот на сите свои сестрински православни цркви во Христа, со Великата Христова црква-мајка на чело.
Затоа, Одделението му предложи на Соборот:
да ѝ се довери на нашата скромност задачата да го замоли Вашето високоценето и возљубено Светејшество да се обрати до поглаварите на сите автокефални православни цркви со прашање за нивното мислење за можноста за замена на стариот стил со новиот во црковната практика, и
додека не бидат добиени одговорите на тие барања, Руската црква да го задржи стариот стил без промена.
Поради кусокот на времето и многуте други важни и итни прашања што го очекуваа Соборот за решавање, извештајот на Одделението не беше разгледан од Соборот во целост и со сите детали, туку, заедно со други прашања, беше предаден на разгледување од страна на Високата Црковна Управа.
И нашата маленкост, заедно со светиот и свештен Синод, откако го разгледавме наведениот извештај, со голема подготвеност го прифаќаме предложеното соборно задолжение од страна на Одделението, бидејќи – на наша голема жалост – не можеме да не претпоставиме дека страдањата што сега го потресуваат бродот на Руската Црква, можат да се повторат и во други православни земји, каде што исто така може во основа да се наруши црковниот мир и да се доведе Црквата пред истите животни тешкотии како во Русија.
Без оглед на споредбените предности на Јулијанскиот и Грегоријанскиот календар, и без оглед колку е по себе посакувано зачувувањето на Јулијанскиот календар како традиција од светите отци, катастрофалните промени што денес се случуваат во животот на народите и државите може принудно да ја наведат црковната власт да размисли за можноста за воведување на новиот стил во црковната практика.
Затоа, ве молиме, Ваше нам толку возљубено Светејшество, да ни ја подадете Вашата благословена рака и, како Корифеј на хорот на сите автокефални цркви, слично како Вашиот претходник, да им се обратите на поглаварите на тие цркви со патријаршиска посланица, со која ќе им предложите внимателно да го разгледаат прашањето за замената на стариот стил со новиот и да дадат своја оценка и братски совет – како треба да постапи секоја помесна православна црква во вакво прашање, под притисок на понекогаш неочекувано променливи животни услови, дали се можни и какви отстапувања од одамна усвоениот црковен календар, или пак не се дозволени никакви.
На ова прашање можат да се замислат четири различни одговори.
1)
Православната Источна Црква целосно останува при својот Јулијански стил, дозволувајќи евентуално само пренос на прославата на граѓанската нова година – каде што тоа се смета за неопходно – од празникот Обрезание Господово на денот на светиот маченик Бонифациј (19 декември стар стил), односно шест дена пред празникот Рождество Христово.
Овој одговор теоретски е најзаснован и најприфатлив од гледна точка на целокупната претходна традиција и практика на нашата света Источна Црква. Но практично е применлив само таму и дотогаш додека владејачките класи сметаат за потребно да се обѕираат на потребите и мислењата на православното население.
Онаму, пак, каде што општествениот живот се уредува сосема независно од црковниот поредок (или можеби дури и намерно спротивно нему), при ваков одговор остануваат целосно нерешени и неотстранети сите оние тешкотии и опасности кои, како што видовме погоре, и го поттикнаа самото поставување на прашањето за новиот стил.
2)
Вториот одговор е спротивен на првиот: светата православна источна црква целосно го прифаќа новиот стил. Најпогоден ден за започнување на пресметката според овој стил, за 1919 година, се предлага 3 јуни, што се смета за 16 јуни по новиот стил. Службите на светите, чии спомени паѓаат на изоставените денови од 3 до 15 јуни, се извршуваат според типикот за светите чии празници паѓаат за време на Страсната и Пасхалната седмица.
Притоа, поголемите празници (на пример, храмовни или други значајни) се одбележуваат во денот во кој паѓаат по стариот стил, а службата што според новиот стил паѓа на истиот ден се врши или заедно, или се пренесува за друг ден.
Предностите и недостатоците на овој одговор се јасни во споредба со првиот. Дополнително, воведувањето на новиот стил во православната практика може да стане повод – иако не недвосмислен – за обвинување дека нашата црква го нарушува одредувањето на Првиот Вселенски Собор за времето на празнување на Пасха. Таквите обвинувања, пуштени меѓу народот, би можеле да предизвикаат големо саблазнување кај ревносни, но слабо упатени верници, кои не се доволно запознаени со прашањата на верата и црковната дисциплина.
3)
Третиот одговор се стреми да ги помири двата претходни. Според него, Празникот на св. Пасха и поврзаните со него подвижни празници (од Триодот и Пентикостарот) се слават според стариот, Јулијански календар, додека неподвижните празници и спомените на светите (од Минејот) се преместуваат според новиот стил.
Таквото решение, на изглед, го отстранува поводот за обвинување на Црквата дека го нарушува решението на Првиот Вселенски Собор, бидејќи православната Пасхалија останува недопрена – св. Пасха и другите подвижни празници ќе се слават токму во деновите во кои паѓаат според Јулијанскиот календар; се менува само меѓусебната поставеност на подвижните празници во однос на неподвижните, бидејќи вторите се поместуваат 13 дена наназад.
На пример, во 1919 година, св. Пасха би се празнувала во истиот неделен ден 7 април по стариот стил, но според новиот тоа би било 20 април, и така споменот на св. великомаченик Георгиј би паднал во Пасхалната седмица, а Благовештение, наместо во понеделникот од шестата седмица на Великиот пост, би било во вторник од четвртата седмица итн.
Со ова решение се отстрануваат сите тешкотии кои, при стариот стил, ги има православниот народ околу празнувањето на неподвижните празници, додека тешкотиите околу подвижните празници веќе не се толку остри, бидејќи Пасха и Педесетница секогаш паѓаат во недела.
Но, сериозна непогодност од ваквото комбинирано користење на двата стила во црковната практика се јавува при доцна Пасха, 20–25 април по стариот стил, односно 3–8 мај по новиот, кога Неделата на сите светии речиси се поклопува со празникот на св. апостоли Петар и Павле, или дури го надминува.
Сепак, во такви ретки и исклучителни случаи, може да се допушти пренос на празникот на св. апостоли за неколку дена подоцна, како што се дозволува, на пример, за Благовештение (според Константинополскиот устав) или Сретение Господово (според Рускиот устав).
И конечно, 4)
Можно и ваков одговор: признавајќи дека првиот одговор е во суштина најправилен и затоа е посакуван секаде каде што е можно да се задржи Јулијанскиот стил, на секоја автокефална помесна православна црква ѝ се дозволува слобода, ако го смета за потребно, да го избере за себе второто или третото од горенаведените решенија. Притоа, нити едно од овие решенија не треба да се смета за основа за прекин на црковното општење, само доколку непоколебливо се почитува нашата „заедничка надеж“, со која живее и се движи светата вселенска, нашата и апостолска Црква.
Оние кои го предлагаат овој одговор укажуваат на примерот на светите Поликарп Смирнски и папата Аникита, како и на општото правило во меѓуцрковните односи: „во сè – љубов“ (св. Викентиј).
Го приложуваме сево ова на апостолската љубов и богопросветена мудрост на Вашето чесно Светејшество, и со надеж, преку Вашето посредништво, да добиеме братски одговор од сите православни Божји цркви насекаде, усрдно му се молиме на Пастироначалникот Христос да ја утврди Својата Црква во православието и едномислието.
Вашето возљубено Светејшество, како и Вашиот свет и свештен Синод, нека бидат зачувани во непоколебливо здравје и мир, и, молејќи ги Вашите небоприемни молитви за нашата маленкост и за довереното ни Христово стадо, уште еднаш братски во Христа го целиваме Вашето возљубено Светејшество и остануваме Ваш во Христа возљубен брат и сослужител, целосно предан,
Тихон, Патријарх на Москва и цела Русија
Во Москва, 21 јануари 1919 година
* * *
ЗАКЛУЧОК
Целта на оваа статија е сосема трезвено и објективно да го разгледа календарското прашање како историско-хронолошки и астрономски, а не догматски проблем, без претензии за „последен збор“ или полемичен тон. Патот од 1918 до 1948 година покажува дека решението од 1923 г. (реформираниот јулијански календар за неподвижните празници, со задржување на древната Пасхалија) било катализирано од практични и научни причини и имало за цел пастирска корист и општоправославна усогласеност.
Во таа рамка, евидентно е и канонско-еклисиолошкото начело: Руската православна црква, преку посланието на св. Патријарх Тихон (1919), изречно го признава приматот по чест и координациската улога на Вселенската Патријаршија — ословувајќи ја како Црква-мајка и Корифеј и барајќи токму од неа да иницира општоправославна консултација. Тоа сведоштво ја осветлува традиционалната православна синодалност и служи како критериум за нивелирање на денешните интерпретации.
Истовремено, денешната двогласна практика околу неподвижните празници произлегува првенствено од фактот што Московската Патријаршија (а и други кои ѝ се приклучија) не го примени реформираниот јулијански календар – процес дополнително „закочен“ од советскиот политички контекст кој де факто го задржа статус-квото. Ова не е теолошки суд, туку историско констатирање: поделбата е пред сè последица на различни црковно-административни одлуки во специфични историски услови, а не на верски и догматски разлики.
Со таков непристрасен поглед, текстот настојува да придонесе кон мирно разбирање на проблематиката: да се вратиме на фактот дека календарот е алатка на богослужбениот поредок, а единството на верата и љубовта – неговата цел.
