20/09/2025
Явган тагнуулд явахад бас нуугдах боломж ихтэй давуу тал байдаг юм. Тэгээд ч явж явж хүн илүү тэсвэртэй, хүлэг морьд сулдаад унаж байхад хүн тэсээд гэлдрээд л байдаг.
Буу зэвсэг, хоол хүнс, хувцас хунар гээд хүн нэг бүр хорь орчим кг ачаатай гарцгаав. Гутлынхаа гадуур сарлагийн нойтон ширээр үсийг нь гадагш харуулан баглаж боов. Ер ихэнхдээ нүцгэн хөлдөө тааруулаад үхэр, адуу, тэмээний нойтон ширээр ийм гутлархуу юм болгохыг баруун нутагт паартаг гутал гэдэг. Тагнуулчид гутлаа ийн паартаглахын сайн тал нь зөөлөн элс, хөрсөн дээр хаашаа, юу явсан нь мэдэгддэггүйд юм.
Тэгээд л өдөр нь аль нэг хонхор судагт, заг бударганын оёорт хэвтэж, шөнө нь гүйсээр тэр хоёр их говийг дөрөв хоногт гаталж, намхан толгодтой бага шиг нуруугаар дамнан Бархөл хэмээх цус цутгасан хонины ходоод шиг хэлбэртэй, бүгээн цэхэр мандалтай овоо том нуурын баруугаар тойрон хаяа, бэлээрээ нэг их мод буттай, дээшээ мөнх цастай оргил нь үүл сүвлэсэн ууланд хүрчээ. Тэр уулын урд өндөрлөг хэсгийг Бархөлийн нуруу, хойд намхавтарыг нь Үзмийн нуруу гэх ажээ. Тэр хоёр нурууны дунд өнөөх алдартай Үзмийн даваа гэгч нь бий.
Азаар говийн заг бударганын нөмөр, ганга судгийн ёзоорын цас гүйцэд хайлаагүй, шимэлдэгдээд үлдсэн тул тэр их говийг туулахдаа ангаж цангах нь бага явжээ.
Хоол ундны хувьд Нэхийт нөгөө дөрвөө эгнүүлэн суулгаж байгаад нэг талаас нь хөөж, дунд барим шар тостой тарианы гурилан хурууд, бас тал хуруу орчим хар шоколадыг нэг нэгээр аманд нь хийж өгөөд, идэж дуустал нь хүлээнэ. Дуусахад амыг нь ангайлган шалгасны дараа дараагийн байлдагчийн аманд хийх мэтээр хооллодог байжээ. Хэрвээ нэг нь л дутуу идэх аваас хүч тамир нь хүрэлцэхгүй болж, баг үүргээ амжилттай дуусгаж чадахгүйд хүрнэ. Өдөрт яг гурван удаа тодорхой цагт хүн бүрд нэг нэг тарианы гурилан хурууд, шагайн чинээ шоколад өгнө. Илүү, дутуу өгнө гэж үгүй.
Ер дайсны гүн ар талд явж буй цэргийн тагнуулын ямар ч баг, бүлгийнхний хувьд зайлшгүй мөрдөх ёстой зүйлс нэлээд бий. Тэдгээр нь хөлөө зөв ороохоос эхлээд байлдагч бүрийн эзэмшсэн байх ёстой анхан шатны зүйлсээс ихээхэн өөр. Ахлагчтайгаа санал зөрөн маргалдахыг тас хорино. Ахалж яваа хүндээ эргэлзэх нь оновчтой шийдвэрийг олоход саад болохоос гадна баг нэгдсэн ойлголт, харилцан итгэлцэлгүй болох аюул бий. Энэ нь маш том эрсдэл дагуулдаг. Тиймээс цэргийн тагнуулынхныг ахлагчийнхаа үгийг бурхны үг мэт үг дуугүй дагаж сургадаг. Хурхирдаг цэргийг хэзээ ч цэргийн тагнуулд авдаггүй. Юм л бол өлслөө цангалаа гэдэг цэргийг бүр харангалж унатал нь дотор харуулд зогсоодог, бас морьтой харуулыг дагуулан явган гүйлгэж шийтгэдэг байв. Мөн тамир тэнхээ алдрах тул олон үг ярих, дэмий чалчихыг тас хориглоно. Шувууны жиргээ, хулгана хүчгэнийн дууг нарийн ялгаж, бас дуурайж сургана. Өөр хоорондоо шувуу, хулганын дуугаар мэдээ дохио өгөх нь ч бий билээ. Морь бугуйлдах, давхил дунд унаа сэлгэхээс эхлээд хутга, жад, буу, чулуу, модоор хүртэл хэрхэн тулалдах, олс дээс болон бусад гарт ойр зүйлсээр дайснаа хурдан хүлэх, ухаан алдуулах, ам руу нь чулуу болон бусад зүйлийг хэрхэн хялбархан чихэж, дуугүй болгох, шарх боох, хугарч бяцарсан яс барих, хээрийн өвс ургамлыг хэрхэн ашиглах гэх мэтийг хүртэл зааж сургах билээ. Мөн хятад, хасаг хэлээр “Бууж өг, сайн байна уу, гараа өргө, цаашаа хар, би танай тал, би бууж өглөө, танай даргатай уулзана, зэвсгээ хураалга, гараа ардаа ав” гэх мэт баахан үгсийг цээжлүүлнэ.
Тагнуулчид Бархөлийн нурууны харгай модон дунд нуугдаад нэг хоног түр амсхийв. Баасанжавын өсөж төрсөн Хантайширийн нуруу бас харгай модтой тул хаврын түрж буй шинэхэн шилмүүсний үнэр сэнгэнээд, моддын шуугиан сонсогдож, яг л нутагтаа ирсэн мэт дотно сайхан санагдана. Гэхдээ Бархөлийн нуруу хавьгүй том, цавчим өндөр юм.
Бархөл хот тэр нурууны зүүн бэлд, нуурынхаа урдуур байх ажээ. Ховдоос өөр суурин газар үзээгүй явсан Баасанжавын хувьд гайхаж алмайрмаар санагдав. Өнөөх зорьж зүтгэж ирсэн хятад цэргийн гарнизон нь Бархөл хотоос хэдэн километрийн зүүнтээ, хаяа бэлээрээ харгай модтой Мичин уулын бэл талдаа байрлажээ. Хотоосоо бараг том гэмээр цэргийн анги бэл даган сунайна. Тагнуулчид өдөржин хот болон цэргийн ангийг дурандаад, шөнөөр дахин хотын урдуур тойрч цэргийн ангид ойр Мичин ууланд гарч ажиглалтаа үргэлжлүүлэв. Тэнд багцаагаар таваас зургаан мянга гаруй бие бүрэлдэхүүнтэй, хоёр хуягт, таван ачааны, мөн тооны суудлын машинтай томоохон цэргийн анги байрлажээ.
Ангийн баруун хойд толгой дээр их буутай пост байрлана. Өдөр бүр явган болон морин цэргүүд салаа салаагаараа нэмж ирсээр байв. Урагшаа Торхөл, хойшоо Өрөмч, Цонж руу энэ хэдэн өдөрт хэсэг бүлэг морьтой цэрэг үргэлж холхиж, бас машин тэрэг ч тасрахгүй.
Тэр жилийн хаврын эхээр цэргүүдийн дунд Шинжааны жанжин Ма Дарин гэгч Алтайн Шар сүм, Өрөмч, Цонж, Бархөл, Хөмүүлт гэсэн дөрвөн газар их цэрэг хуралдуулж байгаа, удалгүй Ховд, Алтайг идээд, Завханы Улиастай хүртэл цохиж, тасалж авах юм гэнэ. Одоо зүүн талаас Халхгол руу Япончууд дахин дайрахыг хүлээж байгаа. Хоёр талаас нь хавчаад довтолно. Тэгж Ар монголыг нугалж авна гэж цэргээ бэлтгээд байгаа, Америк, Англи цэргийн зөвлөхүүд сургаж, бас зэвсгээр хангасан гэж нэг олзлогдсон хасаг ярьсан юм гэнэ билээ гэх яриа тархаад байв. Баасанжав тэр уулын бэлд тийм их цэрэг хотолсныг хараад дээрх яриа үнэн байх нь хэмээн бодож, зүрх нь лүг лүг цохилон байжээ.
Гэтэл манай хил дээр тус бүрдээ хорь гаруйхан цэрэгтэй, хорин хэдхэн застав байж байдаг. Хариуцаж байгаа хилийн шугам нь хойноосоо Даян, Булган тохой, Байтаг Богд, Хавтаг Байтаг, Хөх Өндөр, Тахийн шар нуруу, Элс Мянган гээд урагшаа Үзүүр Мянган шувтартал хэдэн зуун км урт сунасныг нь яана.
"Байтаг Богдын нүргээн" номоос...
Өнөөдөр Хилчдийн өдөр гэнэ.
Зураг. Монгол Улсын баатар, Хилийн цэргийн Ховд 5р отрядын Тусгай сумангийн дарга ахмад Ж.Нэхийт...
