Монголын тээвэрчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэг

04/11/2025

Буддын шашинд нохойг өндөр сүнстэй, өмнөх насандаа хүн байсан байж болох амьтан гэж үздэг. Зарим сударт дурдсанаар, нохой нь эзэндээ үнэнч, хайр энэрэлтэй, хамгаалагч чанараараа бурханлаг авьяас илэрхийлдэг.

Монголчууд эртнээс “Нохойтой айл гэгээн байдаг” хэмээн бэлгэддэг нь учиртай. Энэ нь нохой хүний муу энерги, сөрөг зүйлсийг өөртөө шингээж эзнээ хамгаалдаг гэсэн итгэлтэй холбоотой.

Буддын шашинт монголчууд бид нохойг хайрлаж, хүндэтгэх ёстой. Учир нь тэд ч бас амьдралын хэлхээний нэгэн сүнс, бидэнтэй адил гэгээрэлд хүрэх замдаа яваа амьтад юм.

✨ Тиймээс нохойг хайрлах нь зүгээр нэг энэрэл биш — гэгээрлийн үйлдэл юм.

⸻

🐾 Dogs in Buddhism 🕉️

In Buddhism, dogs are seen as sentient beings with high spiritual potential, and in some teachings, they may have been humans in their past lives. Their loyalty, compassion, and protective nature are believed to reflect divine qualities.

Mongolians have long said, “A home with a dog is a bright home,” meaning dogs absorb negative energy and protect their owners from harm.

As Buddhists, we should respect and cherish dogs, for they too are souls on the path to enlightenment, just like us.

✨ To love a dog is not just an act of kindness — it is an act of spiritual awakening.

Photo from:Арслан клуб

04/11/2025

ГЭЛЭГИЙН ОДОН ГУАЙН БҮТЭЭСЭН БУРИАД УГСААТНЫ СУДАЛГААНД ҮНЭ ЦЭНТЭЙ НЭГЭН БҮТЭЭЛ

БНМАУ-ын Төрийн шагналт, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Ардын зураач Гэлэгийн ОДОН гуайн мэдэлсний 100 жилийн ойд зориулан охин О.Нямаа нь аавынхаа болон өвөг дээдэсийнхээ гэгээн дурсгалд зориулан “Уран бүтээлийн цомог”, “Буриадын өв соёлын цомог” гэсэн хоёр бүтээл баринтаглан хэвлүүлж Мөнхийн дурсгалыг нь босгожээ.
Нэн онцлууштай нь “БУРИАДЫН ӨВ СОЁЛЫН ЦОМОГ” ном нь Г.Одон гуай тэртээ 1987 онд бүтээж, Д.Цэвэгмэд гуайгаар зөвлүүлэн бичсэн уг бүтээл нь буриад-монголчуудын ахуй соёлыг бүрэн тусгасан угсаатны үнэт өв болсон чухал эх хэрэглэгдэхүүнийг нэг бүрчлэн зурж, тайлбарлан бичсэнээрээ тун үнэ цэнтэй гайхамшигт туурвил болжээ.
Тус бүтээлийг хийхийн тулд Дорнод аймгийн буриад сумдаар явж, музей, ахмадуудаас 109 төрлийн 370 гаруй эд өлгийн зүйл цуглужлан, тус бүрийг маш нарийн зурж, тухайн цагийн бүх зүйлийг яг байгаагаар нь үлдээсэн нь угсаатны эд өлгийн зүйлийг зөв сэргээхэд чухал гарын авлага болсон байна.
Би өнөөг хүртэл буриадын ахуй амьдралд хэрэглэдэг эд өлгийн зүйлийг ингэж нарийн тодорхой зурж үлдээсэн өвийг хараагүй юм.
Энэ бол Гэлэгийн ОДОН гуайн буриад угсаатныхаа өмна байгуулсан гавьяа гэж хэлж болно.
Буриад угсаатныг таниж мэдье, зөв сайхан уламжлуулан өвлүүлье гэвэл хүн бүрт хэрэгтэй ГАЙХАМШИГТАЙ сайхан, ҮНЭ ЦЭН-тэй туурвил болжээ.
Номыг хэвлүүлсэн О.Нямаа, ивээн тэтгэсэн гэр бүр, үр хүүхдүүдэд нь Бүхий л буриад-монголчуудынхаа өмнөөс мэхийн хүндэлж, ТАЛАРХАЛ илэрхийлье.
Буриад айл бүрд байх номын нэг болжээ.

М.Одмандах.

04/11/2025

Засгийн газар баян айлын эрх хүүхэд шиг аашилж байхад Г.Занданшатар сайд үрэлгэн төсвийг нь УИХ-ын даргын хувиар баталж өгдөг байв. Алдаатай гэж өөрийнх нь тодорхойлсон 30 жилийн 20 гаруйд нь тэрбээр төрийн өндөр албан тушаал хашиж байв. Монгол ардын намынхан хариуцлагаа хамтдаа хүлээх ёстой.

УИХ-ын асуулгын цаг

Батбаярын Жаргалан

04/11/2025

04/11/2025

М.Энхболд: 🇲🇳🐎 Монгол Улсын баг тамирчид Жэжүд болж буй Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцож байна!

Өнөөдөр БНСУ-ын Жэжү хотноо зохиогдож буй өсвөр насныхны Ази тивийн аврага шалгаруулах морины саадтай харайлтын тэмцээний эхний өдөр амжилттай болж өндөрлөлөө.
Манай улсаас НМСУХ-ны тэргүүн
М. Мөнхбаясгалан, Холбооны дэргэдэх “Хангарьд Жокей” клубын Ерөнхийлөгч М.Энхболд болон бусад тэргүүлэгчид хамт оролцож, Монголын морин спортын нэр хүндийг дэлхийн тавцанд өргөж байна. 🇲🇳

Монголын тамирчид Ү.Марс-од, Э.Тэлмүүн, дасгалжуулагч Ж.Мягмарцэрэн нар Олимпын төрөл болох энэхүү тэмцээнд анх удаа оролцож түүхийн нэгэн хуудсыг эхлүүллээ.

Тэмцээний эхний өдрийн үзүүлэлт сайн байсан бөгөөд манай өсвөрийн тамирчид урам зориг дүүрэн оролцлоо.
Хоёр дахь өдрийн уралдаанд өндөр амжилт хүсье!

04/11/2025

МУСТА Энхболдын ЧУЛУУНЧИМЭГ Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр хотод төрсөн Арвайхээр хотын 1-р арван жил, "Мэргэд" дунд сургуульд суралцаад 3-р ангидаа Дархан хот руу шилжин суурьшиж дунд сургуулиа 2007 онд Дархан-Уул аймагт дүүргэсэн.
• СУИС-ийг 2013 онд "Дуурийн дуулаач" мэргэжлээр МУГЖ, дэд профессор М.Найдалмаа багшийн удирдлаган дор суралцан төгссөн.
• ХААИС-ийг 2013 онд "Аялал жуулчлал-ын мэргэжлээр зэрэг суралцан төгссөн.
• 2024 онд СУИС -ийн "Урлаг судлал"-ын МАГИСТР хамгаалсан.
• 2012 онд оюутан ахуйдаа анхны уран бүтээлийн "САНААНДГҮЙ УЧИРСАН ДУРЛАЛ" тоглолт, анхны цомгийн баяраа унаган нутаг Өвөрхангай аймгийн Хөгжимт жүжгийн теартын тайзнаа хийж уран бүтээлийн гараагаа эхлүүлсэн.
• 2014 онд "ИЛБЭЕ" уран бүтээлийн тоглолт Монгол бөхийн өргөөнд
• 2016 онд "ЖАРГАЛТАЙ АЙЛ МАНАЙХ" уран бүтээлийн тоглолт Монгол бөхийн өргөөнд
• 2016 онд "ХОС ОРЧЛОН" тоглолт Монгол бөхийн өргөөнд
• 2017 онд "ЗҮГЭЭР Л ИНЭЭМСЭГЛЭ" уран бүтээлийн тоглолт Монгол бөхийн өргөөнд
• 2019 онд "БҮСГҮЙ ЕРТӨНЦ" уран бүтээлийн тоглолт UB palace-ын концертын их танхимд
• 2019 онд "БИД НЭГЭН ҮЕИЙНХЭН" МУСТА Э.Чинбаяр, МУСТА Д.Найдандорж нартай хамтарсан уран бүтээлийн тоглолт
•2022 онд "ГОО ЯЛДАМ" уран бүтээлийн тоглолт
•2023 онд "ХАЙРЫН СОЛОНГО"
•2025 онд "ДЭВРҮҮН ЗАЛУУ НАС" уран бүтээлийн тоглолтуудыг UB Palace-ийн концертын Их танхимд толилуулсан.
• 2016 онд СОЁЛЫН ТЭРГҮҮНИЙ АЖИЛТАН" цол тэмдэгээр шагнагдсан.
•2022 онд Төрийн дээд шагнал "АЛТАН ГАДАС" одонгоор шагнуулсан.
• Монгол орныхоо 21 аймгийг нийт 6 удаа амжилттай тойрон аялан тоглосон бөгөөд 200 гаруй сумдад, хилийн чанадад Солонгос, Япон, Европын орнууд, Турк улсад ажиллаж амьдарч байгаа монголчууддаа нийт 500 гаруй удаагийн аялан тоглолтыг толилуулсан.
21 аймгийн аялан тоглолтууд:
• 2014 "ИЛБЭЕ" аялан тоглолт
• 2016 "ЖАРГАЛТАЙ АЙЛ МОНГОЛ" аялан тоглолт
•2017 "ЗҮГЭЭР Л ИНЭЭМСЭГЛЭ" аялан тоглолт
• 2019 "БҮСГҮЙ ЕРТӨНЦ" аялан тоглолт
• 2022 онд "ГОО ЯЛДАМ-21" аялан тоглолт
•2022 онд СТА Б.Алтанжаргалтай хамтарсан "ШАНЗ ТОРГОН АЯЛГУУ-21" аялан тоглолт
ЦОМОГ:
• 2011 онд "САНААНДГҮЙ УЧИРСАН ДУРЛАЛ" цомог
• 2012 онд "ГЭРЭЛТ ИРЭЭДҮЙ" цомог
• 2013 онд "ИЛБЭЕ" цомог
• 2015 онд "ЖАРГАЛТАЙ АЙЛ МАНАЙХ" цомог
• 2016 онд "СЭТГЭЛИЙН ЗУРВАС" цомог
• 2017 онд "ЗҮГЭЭР Л ИНЭЭМСЭГЛЭ" цомог
• 2019 онд "БҮСГҮЙ ЕРТӨНЦ" цомог
• 2019 онд " БИД НЭГЭН ҮЕИЙНХЭН" цомог
• 2019 онд "ГУЧИН НАС"
•2024 онд "УЧРАХ Л ГЭЖ"
•2025 онд "ДЭВРҮҮН ЗАЛУУ НАС" цомгуудаа тус тус гаргасан.

МУСТА Энхболдын Чулуунчимэгийн тоглосон орон, хотууд:
• ХБНГУ-Берлин 2011 он
• ХБНГУ-Мюнхэн хот 2011 он
• Чех - Брно хот 2011, 2023 он
• Бельги – Брюссель хот 2011 он
• Швейарь – Женев 2011 он
• Швейарь – Цюрих хот 2011 он
• БНСУ-Сөүл - 2014,2015,2019,2020
• БНСУ-Пусан -2019, 2020 он
• БНСУ-Улсан 2020 он
• БНСУ-Чонан -2020 он
• БНСУ-Мугпу хот -2020 он
• БНСУ-Тэжон -2020 он
• Япон улс- Токио хот 2016 он
• Турк улс - Истанбул хот 2018 он
• Австри улс - Вень хот 2019 он
• Австри улс - Граз хот 2019,2023 он
• Австри улс - Инсбург хот -2023 он
• Франц улс – Парис хот-2023 он
• Франц улс Реннес хот -2019 он
• Швед -Стоккольм-2019,2023 он
• Швед -Гётоберг хот -2023он

Уран бүтээлийн жагсаалт:
• Санаандгүй учирсан дурлал
• Чамдаа заавал очно
• Эрхэмсэг
• Энх мэндийн хадаг
• Чамруу тэмүүлсэн хайр
• Чамд чам шиг дурлахсан
• Нандин эрдэнэ
• Санаж явах ижий
• Дээшээ морил
• Сэтгэлийн зурвас
• Бусдын зүрх
• Зүгээр л инээмсэглэ
• Бүсгүй би цэргийн хүн
• Намайгаа гэсэн
• Амин үр минь
• Бүсгүй ертөнц
• Хамгийн гоё хайр
• Зөндөө хайртай
• Бүүвэй
• Дэндүү хайртай
• Наран хийморь
• Хайрын домог
• Гурван сайхны өглөө
• Нандин хурим
• Уучил хайрт минь
• Чи ирнэ
• Хонгорхон энхрийхэн
• Хатан сайхан ээж минь
• Ерөөлтэй хундага
• Домог хайрын наран
• Чамдаа л ярих гэсэн юм
• Эсэн мэндийн бурхан ачтанууд
• Гоо ялдам
• Намираваа
• Арвагар хээр
• Учрах л гэж
• Охиндоо хайртай шүү
• Аавдаа
• Аавдаа очих сайхан
• Нэг л их хайр
• Ихэмсэг бардам
• Хаалгыг минь тогшоорой
• Сэтгэлийн анир
• Амрагхан тэр минь
• Дуунд жаргах орчлон
• Сэмхэн дурлал
• Санаад л байдагаа
• Таван дохио
• Түвшин сайхан
• Дэврүүн залуу нас
• Татагдана
• Урам хайрла
• Амар мэндийн дуу
• Сэвлэг үргээх ерөөлийн дуу
• Тунсаг гоо /Ж.Хишигбат /
• Ээждээ
• Уянгын хорвоо
• Хүү минь ирээрэй
• Мартмаараа
• Холдохын аргагүй нутаг
• Илбэе /Б.Болд /
• Охин үр минь /Б.Болд /
• Баянбулгийнхан /Б.Болд /
• Ханийн заяа /Б.Болд /
• Ямархан сэтгэл мартах юм бэ /Б.Болд /
• Ээж минь та /Б.Болд /
• Эвлэн дуулах хорвоо /Б.Болд /
• Хонгорхон үр минь /Б.Болд /
• Энх мэндийн хадаг /Б.Болд /
• Насны хайр /Б.Болд /
• Зүүдний амраг /Б.Болд /
• Чамайг би үгүйлнэ /Б.Болд /
• Хос орчлон /Б.Болд /
• Ганцхан минийх /Б.Болд /
• Жаргалтай айл манайх /Б.Болд /
• Санах л юм даа /Б.Болд /
• Баярлаж явна уу ээжээ /Б.Болд /
• Нар ээсэн говь /Б.Болд /
• Монгол наадам /Б.Болд /
• Арван тавны сар /Б.Алтанжаргал /
• Шанз торгон аялгуу /Б.Алтанжаргал /
• Тал нутгийн бараа /Б.Алтанжаргал /
• Таван сүрэг /МУГЖ Л.Чулуунчимэг/
• Янжингийн дуу /А.Түмэн-Өлзий/
• Найз минь /Б.Хандмаа/
• Найз нь тэр л хэвээрээ
• Бид нэгэн үеийнхэн /Э.Чинбаяр, Д.Найдандорж/
• Хүн ардаа наана чинь хүүхэд тоглож байна /Энжи/
• Гучин нас
• Бидэн хамтдаа /Б.Бердибек/
• Хайр хаанаас ирнэ вэ
• Ана туралы жир/Б.Бердибек/
• Хайрт минь утасаа аваарай /Б.Гүрбадам/
• Эрийн гурван наадам /Б.Гүрбадам/
• Сайхан хань минь
• Манай гаригийн залуус
• Хайрын дуу /О.Баянмөнх/
• Санахгүй байж чадахгүй нь/Э.Мөнхтүвшин/
• Нандин хүсэл /Д.Нямжав/
• Би дурлачихжээ
• Попури/дуучин Б.Болд/
• Попури /Анхны дуунууд/
• Попури/ Ая зохиогч Ч.Мөнхжаргалын дуунууд/
• Попури /Ардын дуунууд Гоо ялдам баг/
• Хүндэтгэл үргэлжлэл /Б.Хандмаа, Х.Мөнгөнцэцэг/
• Монголоороо аялъя /Бүсгүй ертөнц баг/
• Ханан сүлжээ нэхээс /МУГЖ Б.Сийлэгмаа/
• Дуунд уярах хорвоо/МУГЖ У.Далантай/
• Мартахгүй
• Харц хайрын толь
• Анд нөхдийн дуу /Э.Чинбаяр, Д.Найдандорж/
• Монгол эрчүүд
• Залуу нас /Э.Чинбаяр, Д.Найдандорж, Б.Гүрбадам, Б.Хандмаа/
• Малчин тв сүлд дуу
• Өлзий тв сүлд дуу
• Хайрандаа гэрлэе хоюулаа /Д.Нямжав, Э.Чинбаяр,Б.Хандмаа/
• Шинэхэн оны жинхэнэ дурлал
• Ээждээ/дуу төсөл/
• Сувилагч бүсгүй
• Манай ангийнхан

Клип
• Санаандгүй учирсан дурлал
• Чамдаа заавал очно
• Эрхэмсэг
• Энх мэндийн хадаг
• Чамруу тэмүүлсэн хайр
• Чамд чам шиг дурлахсан
• Нандин эрдэнэ
• Санаж явах ижий
• Дурлал
• Дээшээ морил
• Сэтгэлийн зурвас
• Бусдын зүрх
• Зүгээр л инээмсэглэ
• Бүсгүй би цэргийн хүн
• Амин үр минь
• Бүсгүй ертөнц
• Хамгийн гоё хайр
• Зөндөө хайртай
• Бүүвэй
• Эсэн мэндийн бурхан ачтанууд
• Гоо ялдам
• Арвагар хээр
• Охиндоо хайртай шүү
• Аавдаа
• Аавдаа очих сайхан
• Хаалгыг минь тогшоорой
• Сэтгэлийн анир
• Дуунд жаргах орчлон
• Сэмхэн дурлал
• Таван дохио
• Түвшин сайхан
• Дэврүүн залуу нас
• Сэвлэг үргээх ерөөлийн дуу
• Илбэе
• Охин үр минь
• Энх мэндийн хадаг
• Насны хайр /Б.Болд /
• Зүүдний амраг /Б.Болд /
• Чамайг би үгүйлнэ
• Хос орчлон /Б.Болд /
• Ганцхан минийх /Б.Болд /
• Жаргалтай айл манайх /Б.Болд /
• Санах л юм даа
• Баярлаж явна уу ээжээ
• Нар ээсэн говь
• Монгол наадам /Б.Болд /
• Шанз торгон аялгуу /Б.Алтанжаргал /
• Таван сүрэг /МУГЖ Л.Чулуунчимэг/
• Янжингийн дуу /А.Түмэн-Өлзий/
• Найз минь /Б.Хандмаа/
• Бид нэгэн үеийнхэн /Э.Чинбаяр, Д.Найдандорж/
• Гучин нас
• Бидэн хамтдаа /Б.Бердибек/
• Ана туралы жир/Б.Бердибек/
• Эрийн гурван наадам /Б.Гүрбадам/
• Сайхан хань минь
• Манай гаригийн залуус
• Хайрын дуу /О.Баянмөнх/
• Попури/дуучин Б.Болд/
• Попури /Анхны дуунууд/
• Мартахгүй
• Попури/ Ая зохиогч Ч.Мөнхжаргалын дуунууд/
• Попури/ардын дуунууд Гоо ялдам баг/
• Хүндэтгэл үргэлжлэл /Б.Хандмаа, Х.Мөнгөнцэцэг/
• Монголоороо аялъя /Бүсгүй ертөнц баг/
• Ханан сүлжээ нэхээс / МУГЖ Б.Сийлэгмаа/
•Дэврүүн залуу нас

СТА, дуучин Энхболдын Чулуунчимэг нь Монголын нийтийн дууны урлагт олон сайхан уран бүтээлүүдийг тасралтгүй хийж ард түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн чадварлаг тууштай хөдөлмөрч уран бүтээлч юм.
Уран бүтээлийн гараагаа 2009 онд "Санаандгүй учирсан дурлал" дуугаараа эхэлснээс хойш 17 жилийн хугацаанд урын сандаа 120 гаруй дуунуудыг дуулж 70 гаруй дуунуудаа клипжүүлэн хүргэсэн.
Өөрийн уран бүтээлүүдээ хийхийн зэрэгцээ ахмад болон залуу уран бүтээлчид үе тэнгийн дуучдынхаа тоглолтуудыг зохион байгуулж, мөн шинэ залуу дуучдыг олонд таниулах олон ажлуудыг манлайлан зохион байгуулсаар ирсэн. Нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хэрэгцээт бүлгийн хэд хэдэн хүнийг өргөө цагаан гэртэй болгож, хүнсний болон мөнгөн хандив тусламжуудыг үзүүлж , эмэгтэйчүүдийн хорих ангид очиж өөрийн уран бүтээлийн тоглолтоо очиж толилуулсан ба мөн олон арван хандивын тоглолтуудад ая дуугаа өргөсөөр ирсэн.
Нийтийн болон поп, ардын богино дуунууд, мөн сүүлийн үед гайхамшигт ардын өв соёл тэр дундаа соён гэгээрүүлэгч Д.Данзанравжаа хутагтын зохиосон түүх соёлын архив болсон бүтээлүүдийг судалгаа хийж өргөн дэлгэрүүлж бусдад түгээн дуулж буй нь бүхий л жанр руу хөрвөж дуулж чаддаг чадварлаг уран бүтээлч болохыг харуулж байгаа юм.
Урын сан нь бяцхан хүүхдүүдээс эхлээд охид бүсгүйчүүд, залуу дунд болон ахмад гээд бүх насныхан сонсох дуртай дуунуудаар баялаг болсоноороо онцлогтой. СТА Энхболдын Чулуунчимэг нь Монголын дууны урлагт олон сайхан уран бүтээл хийхийн зэрэгцээ соёл урлагийг дээдлэх хүндэтгэх үзэл санааг төлөвшүүлэх, үндэсний бахархалыг бий болгох үйлсэд авъяас чадвар оюун ухаан чин сэтгэлээ зориулан олон талаараа манлайлж яваа хөдөлмөрч, бахархал болсон мэргэжлийн уран бүтээлч билээ.

04/11/2025

... Болсон явдал
Дайны дараахан буюу 1948 оны хавар Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сумын Элстэй багийн малчин бүсгүй Ц.Бөмбүүлэйд нэгэн сонин явдал тохиолджээ. Тэр хавар бүсгүй дөнгөж арван найман нас хүрээд байлаа. Аргал түүж яваад хээрээс хөлөө хугалан нисч чадахаа байсан хэрээ олжээ.Говьд хаврын тарчиг цагт өлссөн хэрээ ядарсан цагаан зээр барих гэж байгаад зээрэндээ даруулж унан гэмтсэн нь тэр байжээ. Бүсгүй хэрээг өрөвдөн хугарсан хөлд нь мод барин боогоод аргандаа үүрэн гэртээ авчирчээ..
Хэрээнд хоол өгч бусад цагт нь араган дотор хийгээд орхино. Сүүлдээ хөл нь ч эдгэрч өөрт нь дасч бүсгүйн гараас хоол идэх болжээ..Хөл нь эдгэсэн юм чинь яваг гэж бодоод араган дотроос нь гаргасан боловч явсангүй.

Тэр цагаас хойш хэрээ хүн хоёрын нөхөрлөл эхэлж энэ жил жаран нэг дэхь хавартайгаа золгож байна. Бөмбүүлэй гуай ямар ч олон хэрээн дотроос өөрийнхөө хэрээг хугарсан хөлний бороолсон хэсэг дээр ургасан цагаан үсээр нь танина. Хэрээний хөл эдгэхдээ олом жирэм, унаганы ногтны ормоор олойртсон байдаг шиг цагаан үс ургасан байдаг тул түүгээр нь ялгадаг байжээ.
Бөмбөөлэй гуай надад ярихдаа:

Хэрээг хараал хийдэг хар өнгөтэй гэж л боддог байлаа.. Хэрээ хүний ачийг мартдаггүй сайхан сэтгэлтэй шувуу юм билээ. Монголчууд хэрээг гурван зуу насалдаг гэдэг. Миний хэрээ анх надтай учрахдаа хэдэн настай байсан юм бүү мэд.
Эр эмийг нь мал шиг ялгаж болдоггүй юм билээ. Тэхдээ миний энэ муу шувуу “бүсгүй” амьтан байгаа юм гэж билээ.
Улс амьтан юу ч гэх юм билээ гэж хэрээгээ хөөгөөд явдаггүй бөгөөд эхлээд эзэндээ аашлуулан хэд хоног ирэхгүй боловч удалгүй хүрээд л ирнэ.
Тэдний гэрээс холгүй үе дамжин нутаглаж ирсэн Гүн­шандны хайлаасны нэгэн дээр хэрээ үүрээ засжээ.
Хэрээ ухаантай гэдэг үнэн . Бөмбүүлэй гуай хааяа гэрт гадаа орж гарч байгаад малаа харахаа мартсан үедээ хэрээндээ:
Ажил хийгээд завгүй байхад малаа хардаггүй яасан залхуу шувуув гэж аашлахад хэрээ ихэд гэмшсэн маягтай өндөөр нисч малаа харчихаад эзнээрээ эрүүлэлгүй мал дээрээ дагуулаад очно..
Нэг эвгүй юм нь айлын гадаа байгаа чөдөр ногт, уурганы хуйв, малын тушаа, гялгар зүйл, толь, халбага сэрээг үүрэндээ зуугаад ирнэ. Бас манай гэрт авчирах тул хүмүүс хэрээгээрээ хулгай хийлгэлээ гэж хэлэх бий гэхээс санаа зовдог байлаа..

Хэрээ хээр хонь хургалсан байвал гэртээ ирж хэл өгнө.Хэл өгч байгаа нь андашгүй тоонон дээгүүр далавчаа шуугиулан ниснэ, гуаглана.Тэгээд л дагуулаад очно. Бүр нэг нь хургалсан хонио гэрээс хүн иртэл ээрч байна. Сүүлд нь бодоход энэ ч бас учиртай юм билээ. Хургалсан малын хагийг иддэг байсан юм билээ..

Уншигч та юун хоёр дахь хэрээ гараад ирэв гэж гайхаж магад. Анх ирсэн хэрээ эм хэрээ байсан тул “нөхөрт” гарч үргэлж хоёул явдаг байлаа. Тэр ч байтугай хөгшнийг Улаанбаатар хотод эмнэлэгт хэвтэж байхад нь эртэйгээ хоёул эргэж очсон байдаг юм.

Бас нэг сонин юм болжээ. Нутгийн нэг матаач Бөмбөөлэй хэрээ шувууны хэл мэддэг, хараал хийж магадгүй гэж дээд газарт алтан хошуу өргөжээ.Түүнийг шалгахаар аймгийн намын хорооноос хүн ирж шалгахад мань хүн:
Ямар юмных нь хэрээ шувууны хэл мэддэг юм.Хээрээс нэг өвчтэй шувуу олсон эдгээд л нисээд явчихна билээ гэжээ.

Түүний дараахан нэг өдөр хэрээ нь үр хүүхэд хань ижил нь бололтой тав зургаан хэрээ дагуулаад ирэхэд нь Бөмбөөлэй гуай хоол өгөх зуураа:
Та нараас болж намайг шалгасан. Дахиж битгий ингэж олуулаа ирж бай гэснээс хойш олуулаа ирэхээ байж гэрийнх нь ойролцоох хайлаасан дээрхи үүрэн дээрээ байх болсон гэнэ. Хаврын тарчиг цагт хоол идэш ховордож хэрээ өлсөх тул Бөмбөөлэй гуай өвөл идэш хийх үед гэдэс дотрын өвдөл цөвдөл базаана. Хадгалж байгаад хоол унд ховордсон үед шувуундаа өгнө.

Хэрээ зөнч ухаантай шувуу ажээ. Далавч нь шуугиад л элэн халин нисээд байвал тэр өдөр сайн мэдээ сонсоно.Ойр ойрхон нисч буугаад л гуаглаад байвал тэр өдөр хэрүүл юмуу согтуу хүн агсан тавих юмуу таагүй зүйл болдог байлаа.
Улс амьтан элдвээр хэлж байсан ч Бөмбүүлэй гуай огт тоохгүй өөрийгөө ядарсан амьтанд тус болж байна гэж бодож байсан.

Хөгшнийг ийш тийш явахад хоёр хэрээ нь хүүхэд шиг л дагана.Яагаад ч юм явахыг нь мэднэ.Сумын шуудангаар аймгийн төв ороход машиныг холоос дагана. Түүнийг мэдсэн хүү нь хүртэл сумын шуудан дагаад нисэж яваа хэрээг нь харж Ээжийн шувуу явж байна гэнэ. Машинаас хамаагүй түрүүлнэ.Бас хашир. Өөрийг нь явахгүй үлдчих бий
гэж боддог юмуу суусан хойно нь хойноос дагах юмуу шуудан зогсох газарт хэдийнэ ирчихсэн байна.
Сүүлдээ сумын шуудангийн зам, аймагт буудаг айлыг хоёрыг мэдчихсэн машин зогсоход түрүүлж ирээд хүлээж байх юмуу очих айлын нь ойролцоо түрүүлээд ирчихсэн хүлээгээд сууж байдаг байлаа.
Нэг удаа аймагт буудаг айлын борц хийсэн шуудайны буланг эвтэйхэн цоолоод” шомбодчихсоныг” мэдээд айхтар зэмлүүлснээс хойш хулгай хийхээ байсан гэдэг.

Тэр жил намар өвлийн заагаар Бөмбүүлэй гуайн бие чилээрхэж суудлаар хот явж эмнэлэгт хэвтэхэд нь түүнийг хэрээ нь эргэж ирсэн тухай Бөмбүүлэй гуай:
-Хөөрхий минь намайг эргэж ирсэн нь үнэн.Тэр холоос яаж ирсэн юм хөөрхий. Их сэрүү орсон цаг байсан. Вагонд суухыг харсан болохоор шөнөжин суудал дагаж ниссэн байх. Эсвэл суудлын дээр суугаад ирсэн юм шиг байгаа юм
Эмнэлэгт нэг палатанд хэвтэж байсан хүн:
Маргааш хагалгаанд орох гэж байхад муу ёрын юм. Энэ хоёр хэрээ хэд хоног цонхон дээр суугаад байх юм гэхэд хөгшин :
Миний муу хоёр шувуу намайг санаад бүр хар царайлчихсан бээвийгээд сууж байна гэж дуу алдсан гэдэг.
Хоёр хэрээ нь эзнээ харсныг мэдээд баярлалдан нисч байсан гэнэ.Хөгшин хэрээ нь эргэж ирснийг хүүхдүүддээ дуулгаж мах авчруулан сайн гэгч нь хоол өгөөд:
Та хоёр чинь гэр орон мал хуйгаа хаячихаад яаж яваа хүүхдүүдэв. Би удахгүй эдгээд харина. Хотын хэрээнүүдэд гадуурхагдаж хог идэж явсан биз .Одоо харьцгаа гэхэд хоёр хэрээ нь аав ээждээ зэмлүүлсэн хүүхэд шиг яваад өгчээ...

Энэ хоёр хэрээ эмнэлэгт хэвтсэн эзнээ эргэхийн тулд хэдий хэр холоос ирснийг бодож үзье. Бөмбөөлэй гуай амьдардаг Хөвсгөл сум нь Дорноговь аймгийн төв Сайншанд хотоос баруун урагш 170 км­т байдаг хилийн сум.Сайншандаас Улаанбаатар хүртэл 450 км байдаг юм. Тэхээр хоёр хэрээ 620 км газраас нисч ирсэн байна.
Шандаас хот орох суудлын галт тэрэг оройн 9 цагт хөдөлж өглөө 9 цагт хотод ирдэг юм. Тэхээр Бөмбүүлэй гуайн хоёр хэрээ шөнөжин нисэх юмуу вагоны нэг хэсэг дээр шөнөжин сууж явсан байж таарна.

Хотод буухад нь эмнэлэг хүртэл бас л сэм дагаж. Гарч ирэхгүй болохоор нь хөдөөнийхөн үзүүлдэг 1­р эмнэлгийн 300 гаруй цонхыг нэг бүрчлэн харж эзнээ хайсаар эзнийхээ хэвтэж байгаа палатыг нь олоод ирсэн байх нь. Намрын сэрүү орсон үед хоёр шувуу буцаад харихдаа бас л 600 км гаруй явж очно гэдэг шувуу байтугай хүнд ч амаргүй ажил .

Бөмбөөлэй гуайн хэрээ сайн санаатай хүнийг андахгүй. Ялангуяа тус сумын Л.Гайхал гэдэг хүнд сайн байсан гэдэг.
Өөрийг нь эзгүй бол ач охиноос нь л хоол авч иднэ.Өөр хэний ч өгсөн хоолыг иддэгүй гэнэ.Би аймгийн сонины эрхлэгч байхдаа Хөвсгөл сумын Чулуут багийн өдөрлөгт очиж телевизийн
нэвтрүүлэг хийх замдаа сумын засаг дарга Батмөнх, тамгын газрын дарга Ц.Чулуунбаатар нараар газарчлуулан Бөмбүүлэй гуайн очиж билээ.
Хэрээний зураг авах гэж яваа тухайгаа хэлтэл хөгшин:
-Ирэхгүй ээ? Манай шувуу тоо мэддэг юм. Сая та нар машинаас хэдүүлээ буусан бэ гэж асуусан. Бид
тавуулаа буусаан гэтэл:
Тэгвэл таван хүн машинд буцаж суугаад явж байгаа юм шиг гэрээс далд очоод хүлээж бай. Түүний дараа л нэг ирж магадгүй гэв
Бусдыгаа машинд суулгаж явуулаад оператортайгаа хоёул үлдлээ. Зураг авах камертай хүнээ бараан
дотор нуугаад би гэрийн хаяагаар харж хүлээлээ.
Бөмбөөлэй гуай хүн дуудаж байгаа юм шиг дуудтал хэрээ хаанаас ч юм нисээд ирэх нь тэр. Тэгснээ өнөө хэрээ зураг авах гэж нуугдсан операторын толгой дээр очоод суучих нь тэр. Ингээд бид зураг авч яадалгүй буцаж билээ.
Ямартай ч хэрээний тухай тэр сонирхолтой мэдээг Сайншанд телевизээр явуулахдаа манай зураглаач аймгийн Мах комбинат дээр очиж өөр хэрээний дүрс оруулсан гэдэг юм.
Хэрээ хамгийн урт настай шувуу гэдэг. Бас цагаан завьжтай хэрээ хамгийн урт настай юм гэсэн.Говийн жирийн малчин бүсгүйтэй 1948 он буюу одоогоос 61 жилийн тэртээ хувь зохиолоор уулзсан хэрээ хэдэн настай байсан юм бол.
Хорвоогийн амьдрал баян юм болохоор хэрээ муу хүнээс илүү ач тусыг ойлгон цайлган сэтгэл монгол ижийг 60 гаруй жил бараадан яваа бус уу.
Хөгшин өөрийнхөө хэрээг эм шувуу гэж боддог юм билээ. Харин хэрээний эр болох том биетэй хэрээ бол нөхөр нь. Түүнийгээ хөгшин Миний ааштай шувууг бодвол эр том биерхүү.Ааш зан нь дөлгөөн. Бас хүнийх шиг сайхан хар нүдтэй.
Хоол ундаа жижигтээ авчирч өгнө.Нэг бус удаа бусад хэрээнээс хамгаалж байхыг нь бодвол гэрийн эзэн юм шиг байгаа юм гэж хэлсэн нь сонин.
Ингэж газрын хүн, тэнгэрийн жигүүртэн хоёр нөхөрлөсөн сонин түүх ийм буюу.

03/11/2025