29/09/2023
बसाई सराईको चपेटामा धुरकोट
----देबेन्द्र कुवर
बसाई सराईको समस्या धुरकोटको मात्र नभएर देशकै
प्रमुख समस्या हो । यो समस्या बेलैमा बुझ्न नसके पहाडका गाउँ टोलहरु दिन प्रति दिन रित्तिदै जाने छन । यो समस्या बढ्दोछ । रोजगारि, शिक्षा, स्वास्थ्य र सुबिधाको लागि गाउ छोड्ने स्थिति देखा परेको छ ।
लुम्विनी प्रदेश मा पर्ने गुल्मी जिल्लाको सदरमुकाम तम्घासबाट १६ किलोमिटरको दुरिमा रहेको धुरकोट , गुल्मी जिल्लाको पस्चिममा अबस्थित छ ।अर्घाखाँचि को मालारानी पालिकाको उत्तरमा ,गुल्मीको मदाने पालिकाको पुर्व तर्फ , ईस्मा पालिकाको दछिण र रेसुङ्गा न पा को पस्चिमा रहेको यो धुरकोट ऐतिहासिक चौबिसे राज्य ७०० धुरकोटका नामले चिनिने स्थान हो । यस धुरकोट भित्रनयागाउ ,पिपलधारा, हाडहाडे,जैसिथोक,बस्तु, रजस्थल र वाग्ला गरि आठ पन्चायत पर्दथे । राजनैतिक स्वार्थका कारण यस्को सिमाना खुम्चिदै गएको छ । पन्चायति कालमा तत्कालिन साशकले भन्भनेलाई पुरकोट क्षेत्रमा समाहित गरे , बुल्मलाई अमरपुरमा समाहित गरे भने अहिले यो सँघिय सँरचनामा नयागाउको लप्सि निन्युचौर, खन्युचौर, हर्राचौर, साउनेथुम र गुरुङ्ग गाउँ रेसुङ्गा मा पर्न गएकोले धुरकोट अझ खुम्चिदै खुम्चिदै गएको छ । ऐतिहासिक बाइसे चौबिसे राज्य अन्तर्गतको धुरकोट राज्य मा चौध मौजा थिए ।आफैमा सुन्दर र बसोबासको लागि अति योग्य र उपयोगी ठाउँ रमणीय एतिहासिक स्थान पनि हो। भौगोलिक रुपमा पनि नयागाउ , पिपलधारा र हाडहाडे अली बिकट भए पनि तम्घास प्युठान दुर्त मार्गले सहज बनाएको छ ।सेउघा सिमघाट पुरकोट सडकले मेरुदण्डको काम गरेको छ । जेसिथोक बस्तु र बाग्ला मिलेर बसेको जमिन भएका कारण सबै गाउ टोलमा मोटर बाटोको सुविधा पुगेको छ । लगभग सबै गाउँ टोलहरुमा खानेपानीको सुविधा छ, नयागाउ ,बस्तु र हाडहाडे चौकि स्थापनाले सान्ति सुरक्षाको ब्याबस्था पनि राम्रो नै मान्न सकिन्छ । पर्मान्द क्याम्पस र सबै गाउमा माबि र उच्चमाबि को सँचालनले शिक्षाका लागि बिकास भएको मान्न सकिन्छ । आवश्यकता अनुसार सरकारी तथा निजी विद्यालय सँचालन भैरहेका छन । काफलपानीको स्वास्थ्य केन्द्र र पिपलधारा आयुरबेदिक ओषाधालय लगायत सबै वडाहरुमा स्वास्थ्या केन्द्र सँचालित छन स्वास्थ्य सेवाका लागि आवश्यक संरचना तथा केन्द्रीय प्रसारण लाईन को बिजुलीको सुविधा घरघरमा पुगेको छ। आधारभूत सबै सुविधा भएर पनि यहाँका मानिसहरुमा राजनैनिक खिचातानिका काण एकता तथा गाउँ प्रतिको माया देखिदैन। एकले अर्काको रीस डाहा गर्ने प्रवृत्ति मानवताकै गुण हो तर याहा बढि मात्रमा देखिन्छ। यसैको कारण होला सुबिधा रोजगारिको नाममा हाडहाडेको मगर बस्तीलाई छोडेर यहाँका ४५ प्रतिशत भन्दा धेरै गुल्मीको तम्घास, बुटवल,र आसपास र काठमण्डौ तर्फ बसाई सरि सकेका छन् । अलि अलि पढेलेखेका मानिस , बैदेसिक रोजगारीमा रहेका परिवार नगन्य मात्रमा रहेको पाईन्छ । बसाई सर्नुको कारण यहाँको विकासमा समस्या देखिएको छ। जुन पार्टिको साम्सद छ, जुन पार्टिको प्रदेस सामसद छ ,पालिका मा पनि जुन पार्टिका अध्यक्ष छन र वडामा पनि जुन पार्टिको वडा अध्याक्ष छ उसैका ठाउमा योजना पर्नु र उनैका उपोभोक्ता समिति बनाउने बिल बनाई रकम बाट कार्यकर्ता पोषण पार्ने काम भैरहेको छ यो रोकिनेे अबस्था पनि आउदैन होला । उपभोक्ता अध्यक्ष शहरमा आलिसान महल बनाएर बसेका उदारण पनि छन । बसाई सरेका मध्ये केही मानिस मात्र गाउँमा रोक्न सकिएको भए वा फर्काउन कुनै बिशेष काम गर्न सके यहाँको विकासका काम अझै अगाडि बढ्दै जान्थ्यो।
माओवादि जनयुध्द अर्थात २०५२ भन्दा पहिले बसाइ सर्ने छिटफुट मात्र हुन्थे । बसाई सरे पनि गाउलाई चटक्क बिर्सदैनन्थे । थोरै भए पनि पहाडमा जग्गा चाहिन्छ , जन्मे हुर्केको ठाउँ भन्थे । बजारमा भन्दा गाउमा शान्ति सुरक्षा छ भन्नेमा सबैको बिश्रवास थियो । चिसो हावा पानी बिषादि बिनाको खाना, ताजा फलफुल , दूध दहि माछा मासु आदि आदी । तर दस बर्षे जनयुध्दको समयमा शान्ति र असुरक्षा कै कारण नयागाउ बाट २ पिपलधारा बाट २ हाडहाडे बाट २ रजस्थल बाट१ बु्स्तु बाट १ र वाग्लाबाट १ जना ब्यापारि र जागिरे जस्ले दुई चार पैसा खेलाउने र चरेसको थालमा भात खाने मानिसहरु कार्वहि मा परे र बिस्थापित भए। यस्तो किसिमको समस्या आउन सक्ने सबैका मनमा लाग्न थाल्यो र धन कमाउनेहरु बजार मा बस्न बाध्य भए । गाउको ८० रोपनि जग्गा हुने सामन्त हुने । पहाडको सबै जग्गा बेचेर बुटबलमा एउटा घडेरि आउदैन र उ बुटबलमा सुकुमबासि हुन्छ तेसैले पनि मानिसहरु बसाई सरिरहेका छन , जग्गा जमिन बाझो छाडेर घरमा ताला लगाई बजार र तराइ झरेका छन सरनु पर्ने बाध्याता छ ।
धुरकोटमा माओवादिवाट निर्वाचित पलिका अध्यक्ष हुनुहुन्छ वहालाई एमाले को साथ र सपोट छ । गाउमा जन्मेर हुर्क कै कारण धेरै अनुभव पनि छ बिस्थापितको बारेमा सबै जानकारि पनि छ । तर वहाले कुनै कार्यकर्म ल्याउनु भएको छैन कि कसरी बिस्थापित लाई स्थापित गर्न सकिन्छ ।
अहिले बिधार्थी अभाब कै कारण आधार भुत प्राबि हरु छिमेकि बिधालयमा मर्च भैरहेका छन । बजारमा बस्ने पढेलेखेका शिक्षित मानिसहरु गाउँमा फर्काउन सकिएको भए स्तरिय पढाइ हुन्थ्यो । निजी स्कुल अझै खुल्थे । यहाँको कृषि, पर्यटन र शिक्षाको विकासमा धेरै उन्नति हुन्थ्यो । मानिसको जन संख्या बढ्ने बित्तिकै स्थानीय उत्पादनको आवश्यकता बढ्थ्यो। बाझो वारि उर्बर हुन्थ्यो उत्पादित सामानले बजार पाउथ्यो । जसरि बुटबलका व्यापारी सुन्तला खरिदको लागि गाउ गाउ आउछन तेसरि नै बजार पाएपछि आधुनिक कृषिको विकास हुने थियो थोक व्यापारी हरु गाउ गाउमा आउथे । यहाँका मानिसको आर्थिक स्तरमा वृद्धि गर्न सक्थ्यो। यहाँका घर पालुवा पसुहरुको माग बढेर आयआर्जनमा सहयोग पुग्ने प्राय निस्चित छ ।
विकासको मुल आधार भनेको त्यो स्थानका जनता जागरुक हुनु पनि हो। तर, जागरुक मानिसको संख्या नै कम भएपछि शिक्षा , स्वास्थ्य,बिकासको गति धिमी हुनुमा कुनै आश्चर्य मान्नु पर्दैन । राजनीतिक नेतृत्वले पनि खासै ध्यान दिन खोजेको पाईदैन। जागरुक र शिक्षित मानिस भएको स्थानमा राजनीतिक नेतृत्वको पनि चाँडै आँखा पर्ने थियो। शिक्षित समुदाय भएको खण्डमा राजनितीक नेत्रित्वले गरेको भस्र्टाचार ,अनियमितता,दलगत स्वार्थका घटना उजागर हुने भएकोले पनि नेत्रित्वले शिक्षित समुहलाई रोक्न खज्दैन वा पुस्थापना गराउदैन । नेत्रित्वको चाहाना भनेको जनता सदै भेडा बनी रहुन , विकासका काममा बिरोध नगरुन, जहाँ जे गरे पनि हुने असहमति नहोस । तर, बसाई सराईको समस्याले कृयाशिल र शिक्षित मानिसको संख्या कम हुँदै जानुले हाम्रो ठाउँ बिस्तारै ओझेल पर्दै गएको छ । भबिस्यमा गाउ बस्ति खाली हुने प्राय निस्चित छ । अहिलेको गाउँको अवस्था ठिक उल्टो छ। हरा भरा र रमाईलो देखिने गाउँ बस्ती का घरहरु रित्ता र सुनसान देख्न सकिन्छ । सुनसान गाउमा बन्यजन्तु , बादर, मृग , दुम्सि, जस्ता जनावारको चपेटामा त्याहा रहेका घर परिवार परिरहेका छन । बाटो पुगेको छ घर घरमा तर, बाटोमा गुड्ने गाडी छैन । थुप्रै खानेपानी योजना सम्पन्न भएका छन तर पानी पिउने उपभोक्ता नहुँदा मर्मत कै समस्यामा छन्। निजी स्कुल विद्यार्थी नहुँदा बन्द हुने र सरकारि स्कुल मर्जहुने अबस्थामा छन्। गाउँमा दुख: सुख गरेर संकलन गरेको रकम शहर वा बजार तर्फ अनुपादक घर घडेरि आदिमा लगानी गर्न थालेको पाईन्छ।
एउटा सामन्य परिवारका साधरण मानिसले २ वटा छोराछोरी १० सम्म गाउँमा पढाएर ११ कक्षा पढ्न बुटवल , तम्घास , सन्धिखर्क, पठाउनु पर्ने अवस्था छ। उनै छोराछोरी पढाउन पनि वाबु विदेश जान पर्ने बाध्यतामा छ । यस प्रकारको समस्या समाधानका लागि स्थानीय वा प्रदेश सरकार पटक्कै लागेको देखिएन। बसाई सराई जस्तो ठूलो समस्या समाधानका लागि राजनीतिक नेतृत्वले पनि खास चासो राखेको देखिएन। चुनावमा भोटका लागि ठूलो कु्रा गर्ने बाहेक राजनीति गर्नेहरु जनताको समस्यामा केन्द्रित हुन सकेको छैन।
