22/07/2025
काठमाडौँ । चीनले तिब्बतमा ब्रह्मपुत्र नदीमा बाँध बनाउने काम सुरु गरेको छ । चीनले शनिबार आधिकारिक रूपमा यसको घोषणा गरेको छ । चीनले भारतको अरुणाचल प्रदेश नजिकै तिब्बतमा ब्रह्मपुत्र नदीमा यो बाँध निर्माण गरिरहेको छ । यस चिनियाँ परियोजनाको लागत १६७.८ अर्ब अमेरिकी डलर भएको बताइएको छ । चीनको यो अर्ब डलरको परियोजनाले तल्लो तटीय देशहरू, विशेष गरी भारत र बंगलादेशमा चिन्ता बढाएको छ ।
यस बाँध र ब्रह्मपुत्र नदीका बारेमा १० तथ्य यस्ता छन् :
१- ब्रह्मपुत्रमा चीनले निर्माण गर्ने यो बाँध विश्वको सबैभन्दा ठूलो जलविद्युत बाँध हुनेछ । यस परियोजनामा पाँच जलविद्युत स्टेशनहरू समावेश हुनेछन् । तिनीहरूको कुल लागत १.२ ट्रिलियन युआन (अमेरिकी डलर १६७.८ अर्ब अमेरिकी डलर) हुनेछ । हाल, चीनको याङ्त्जे नदीमा बनेको थ्री गर्जेज बाँध २२.५ गिगावाट क्षमताको विश्वको सबैभन्दा ठूलो बाँध हो ।
२- ब्रह्मपुत्र नदीमा निर्माण हुने यो बाँधले प्रति वर्ष ३०० अर्ब किलोवाट घण्टा बिजुली उत्पादन गर्नेछ । यहाँ उत्पादन हुने बिजुली मुख्यतया तिब्बत बाहिर आपूर्ति गरिनेछ । यद्यपि, यसको केही भाग स्थानीय उपभोग आवश्यकताहरूको लागि पनि दिन सकिन्छ । चीनको दाबी छ, यसले तिब्बतमा हजारौं रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्नेछ ।
३- चीनको यो बाँध त्यहाँ निर्माण गरिरहेको छ, जहाँ ब्रह्मपुत्र नदीले तीव्र यू-टर्न लिएर भारतको अरुणाचल प्रदेश र त्यसपछि बंगलादेशमा बग्छ । यस्तो अवस्थामा, यो बाँधले नदीको प्राकृतिक प्रवाहलाई बाधा पुर्याउने जोखिम निम्त्याउँछ । भारत र बंगलादेशले नदीको पानीको प्रवाह, पारिस्थितिक स्थिरता र क्षेत्रीय भूराजनीतिमा पर्ने प्रभावको बारेमा चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।
४- चीनले आफ्नो नयाँ ऊर्जा लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न यो परियोजनाको महत्त्वलाई जोड दिइरहेको छ । चीनले भारत र बंगलादेशको चिन्तालाई अस्वीकार गरेको छ । यद्यपि, विज्ञहरू विश्वास गर्छन्, यो बाँधले कृषि उत्पादकता (धान र जुट बालीका लागि) र पूर्वी हिमालय जस्ता जैविक विविधता हटस्पटहरूलाई असर गर्न सक्छ ।
५- ब्रह्मपुत्र धेरै देशहरूमा बग्ने नदी हो । यसको बेसिन चीन (५०.५%), भारत (३३.३%), बंगलादेश (८.१%) र भुटान (७.८%) मा ५,८०,००० वर्ग किलोमिटरमा फैलिएको छ । भारतमा यसको क्षेत्रफल १,९४,४१३ वर्ग किलोमिटर छ । यसमा अरुणाचल प्रदेश, असम, मेघालय, नागाल्याण्ड, सिक्किम र पश्चिम बंगालका क्षेत्रहरू समावेश छन् ।
६. ब्रह्मपुत्र नदी तिब्बतको कैलाश पर्वतमालामा रहेको मानसरोवर तालको पूर्वमा अवस्थित चेमायुङडुङ हिमनदीबाट उत्पन्न हुन्छ । यो तिब्बतमा १,२०० किलोमिटर पूर्वमा यार्लुङ त्साङपो नदीको रूपमा बग्छ । नदीले ग्रेट बेन्ड भनेर चिनिने नामचा बर्वामा यू-टर्न लिन्छ । यहाँ यो अरुणाचल प्रदेश (सदिया शहरको पश्चिम) बाट भारतमा प्रवेश गर्छ ।
७- ब्रह्मपुत्र नदीको प्रवाहको ढाँचाले जलविद्युत उत्पादनको लागि राम्रो भौगोलिक अवस्था सिर्जना गर्दछ । ब्रह्मपुत्रलाई बंगलादेशमा जमुना भनेर चिनिन्छ । यो बंगालको खाडीमा खस्नु अघि पद्मा नदीमा मिल्छ । ब्रह्मपुत्र अद्वितीय छ, किनकि यो तिब्बतमा पश्चिमबाट पूर्व र आसाममा पूर्वबाट पश्चिममा विपरीत दिशामा बग्छ ।
८- सीमापार नदीहरूमा सहयोगको लागि एक व्यापक सम्झौतापत्र र ब्रह्मपुत्र र सतलजमा दुई अलग-अलग सम्झौताहरू छन् ।
९- ब्रह्मपुत्र सम्झौतापत्र प्रत्येक पाँच वर्षमा नवीकरण गरिन्छ । यसको म्याद दुई वर्ष अघि २०२३ मा सकियो । त्यसबेलादेखि, यसको नवीकरणको प्रक्रिया कूटनीतिक माध्यमबाट चलेको थियो । हाल यस सम्झौतापत्र अन्तर्गत कुनै पनि गतिविधि भइरहेको छैन ।
१०- ब्रह्मपुत्र नदीमा चीनले निर्माण गरिरहेको बाँधबाट भारतको डर, बेइजिङले पानीलाई हतियारको रूपमा प्रयोग गर्न सक्छ भन्ने छ । आवश्यक परेमा, चीनले पूर्व सूचना बिना नै यस बाँधमा भण्डारण गरिएको पानी छोड्न सक्छ । यसले अरुणाचल प्रदेश र असमको तल्लो क्षेत्रमा बाढी निम्त्याउन सक्छ । ठूलो बाँध निर्माण गर्दा आवासीय क्षेत्रका साथै वन र वन्यजन्तुहरूलाई पनि असर गर्न सक्छ ।
