01/06/2024
भमूि सम्बन्धी (आठौं संशोधन) ऐन, २०७६
प्रिाणीकरण मिमि
२०७६।१०।२८
संवि्२०७६ सालको ऐन नं. १५
भमूि सम्बन्धी ऐन, २०२१ लाई संशोधन गनन बनके ो ऐन
प्रस्िावना: भमूि सम्बन्धी ऐन, २०२१ लाई संशोधन गनन वाञ्छनीय भएकोले,
संघीय संसदलेयो ऐन बनाएको छ।
१. संक्षिप्त नाि र प्रारम्भ: (१) यस ऐनको नाि "भमूि सम्बन्धी (आठौं संशोधन)
ऐन, २०७६" रहेको छ।
(२) यो ऐन िरुुन्ि प्रारम्भ हनुेछ।
२. भमूि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २ िा संशोधन: भमूि सम्बन्धी ऐन,
२०२१ (यसपमछ "िूल ऐन" भमनएको) को दफा २ को खण्ड (झ) पमछ
देहायका खण्ड (झ१), (झ२), (झ३), (झ४), (झ५), (झ६), (झ७), (झ८)
र (झ९) थपपएका छन:्-
(झ१) "िन्रालय" भन्नाले भमूि व्यवस्था सम्बन्धी पवषय हेनेनेपाल
सरकारको िन्रालय सम्झनुपछन।
(झ२) "पवभाग" भन्नाले भमूि व्यवस्थापन िथा अमभलेख पवभाग
सम्झनुपछन।
(झ३) "कायानलय" भन्नाले िन्रालयले िोकेको भमूि व्यवस्था
सम्बन्धी काि गनेकायानलय सम्झनुपछन।
(झ४) "भमूि सधुार अमधकारी" भन्नाले कायानलयको प्रिखु सम्झनु
पछन।"
(झ५) "सावनजमनक संस्था” भन्नाले देहायको कुनै संस्था सम्झनु
पछनः-
(१) नेपाल सरकार, प्रदेश सरकार वा स्थानीय िहको
2
पूणन वा आंक्षशक स्वामित्व वा मनयन्रण भएको
कम्पनी, बैङ्क वा समिमि वा प्रचमलि कानून बिोक्षजि
स्थापपि आयोग, संस्थान, प्रामधकरण, मनगि,
प्रमिष्ठान, बोडन, केन्र, पररषद र यस्िै प्रकृमिका
अन्य सङ्गठठि संस्था,
(२) नेपाल सरकार, प्रदेश सरकार वा स्थानीय िहद्वारा
सञ्चामलि वा नेपाल सरकारको पूणन वा आंक्षशक
अनदुान प्राप्त पवश्वपवद्यालय, िहापवद्यालय, प्रापवमधक
िथा व्यवसापयक क्षशिालय, पवद्यालय, अनसुन्धान
केन्र र अन्य त्यस्िै प्राक्षिक, शैक्षिक वा स्वास््य
संस्था,
(३) नेपाल सरकार वा प्रदेश सरकारको ऋण, अनदुान
वा जिानििा सञ्चामलि संस्था,
(४) उपखण्ड (१), (२) वा (३) िा उक्षललक्षखि
संस्थाको पूणन वा आंक्षशक स्वामित्व वा मनयन्रण
रहेको संस्था,
(५) नेपाल सरकारले नेपाल राजपरिा सूचना प्रकाशन
गरी सावनजमनक संस्था भनी िोकेका अन्य संस्था।"
(झ६) "उद्योग" भन्नाले प्रचमलि कानून बिोक्षजि उद्योगको रुपिा
दिान भएको संस्था सम्झनुपछन।
(झ७) "प्रमिष्ठान" भन्नाले प्रचमलि कानून बिोक्षजि दिान भएका
उद्योग, क्षशिण संस्था, स्वास््य संस्था र सहकारी संस्था
सम्झनुपछन।
(झ८) "कम्पनी" भन्नाले कम्पनी सम्बन्धी प्रचमलि कानून बिोक्षजि
दिान भएको कम्पनी सम्झनुपछन।
(झ९) "आयोजना" भन्नाले सरकारी, अधनसरकारी, मनजी वा
कम्पनीबाट मनक्षिि अवमधको लामग सञ्चामलि कुनै पवकास
3
आयोजना सम्झनुपछन।
३. िूल ऐनको दफा ७ िा संशोधन: िूल ऐनको दफा ७ को उपदफा (६) पमछ
देहायका उपदफा (७) र (८) थपपएका छन्:-
“(७) दफा १३ बिोक्षजि हदबन्दीभन्दा बढी भएको जग्गा हदबन्दी
छानमबनको टुङ्गो नलागेसम्ि कायानलयलेरोक्का राख्नुपनेछ।
(८) उपदफा (७) िा जनुसकुै कुरा लेक्षखएको भए िापमन जग्गा
हदबन्दी छानमबनको टुङ्गो नलागेपमन सो जग्गािा िोहीलेऐन बिोक्षजि आफ्नो
भाग बााँडफााँट गरी मलन बाधा पनेछैन।”
४. िूल ऐनको दफा ८ क्षझपकएको छ।
५. िूल ऐनको दफा ११ को उपदफा (१) क्षझपकएको छ।
६. िूल ऐनको दफा १२ िा संशोधन: िूल ऐनको दफा १२ को,-
(१) खण्ड (ख) को सट्टा देहायको खण्ड (ख) राक्षखएको छः-
“(ख) प्रदेश सरकार र स्थानीय िहको भोगचलनिा रहेको जग्गा,”
(२) खण्ड (ख) पमछ देहायको खण्ड (ख१) र (ख२) थपपएका छन:्-
“(ख१) नेपाल सरकारको पूणन स्वामित्विा रहेका सावनजमनक संस्थाले
भोगचलन गरेको वा प्राप्त गनेजग्गा,
(ख२) नेपाल सरकारद्वारा जारी सूक्षचि आदेशिा उक्षललक्षखि हद
बिोक्षजि सावनजमनक संस्था, उद्योग, प्रमिष्ठान, कम्पनी वा
आयोजनालेखररद गरी मलएका जग्गा।”
(३) खण्ड (ङ) पमछ देहाय बिोक्षजि खण्ड (ङ१) थपपएको छ:-
“ (ङ१) सम्बक्षन्धि मनकायबाट अनिुमि मलएका कम्पनीले आवासीय
िेरिा घर जग्गा व्यवसाय गने प्रयोजनको लामग नेपाल
सरकारको सूक्षचि आदेशद्वारा िोपकठदएको शिनको अधीनिा
सोही आदेशिा िोपकठदएको हदसम्िको जग्गा,”
(४) खण्ड (छ) िा रहेको “िोपकठदएको” भन्ने शब्दपमछ “कृपष व्यवसाय
सम्बन्धी प्रमिष्ठान, फािन, कम्पनी, संघ संस्था वा” भन्ने शब्दहरु
4
थपपएका छन।्
७. िूल ऐनिा दफा १२क., १२ख., १२ग., १२घ. र १२ङ. थप: िूल ऐनको
दफा १२ पमछ देहायका दफा १२क., १२ख., १२ग., १२घ. र १२ङ.
थपपएका छन:्-
“१२क. हदबन्दी छूटलाई मनयिन गने सम्बन्धी पवशषे व्यवस्था: (१) यो दफा
प्रारम्भ हाँदुाका बखि मनरन्िर सञ्चालनिा रहेको उद्योग, प्रमिष्ठान,
कम्पनी वा संस्थाले त्यस्िो उद्योग, प्रमिष्ठान, कम्पनी वा संस्था
सञ्चालन गनन अत्यावश्यक भई यस ऐनिा िोपकएको हदबन्दीभन्दा
बढी जग्गा नेपाल सरकारको स्वीकृमि नमलई खररद गरी उपयोग
गरररहेको रहेछ भने यो दफा प्रारम्भ भएको मिमिले िीन िपहनामभर
एकपटकको लामग हदबन्दीभन्दा बढी जग्गा आवश्यक रहेको औक्षचत्य
पपुि हनुेकारण खोली नेपाल सरकार सिि मनवेदन ठदन सक्नेछ।
(२) उपदफा (१) बिोक्षजि प्राप्त हनु आएको मनवेदन उपर
आवश्यक छानमबन गरी व्यहोरा िनामसब देक्षखएिा िराई र मभरी
िधेशको हकिा प्रमि मबगाहा एक लाख पचास हजार रुपैयााँ, काठिाडौं
उपत्यकािा प्रमि रोपनी पचास हजार रुपैयााँ र अन्य पहाडी िेरको
हकिा प्रमि रोपनी दश हजार रुपैयााँको दरले दस्िरु मलई यस ऐन
बिोक्षजि जारी भएको सूक्षचि आदेश बिोक्षजिको हदबन्दीमभरको जग्गा
राख्न स्वीकृमि ठदन सक्नेछ। यसरी स्वीकृमि ठदाँदा नेपाल सरकारले
आवश्यक शिनहरु िोक्न सक्नेछ।
(३) यस दफािा अन्यर जनुसकुै कुरा लेक्षखएको भए िापमन
सञ्चालनिा नरहेको वा आमथनक, प्रापवमधक वा अन्य कारणले सञ्चालन
हनु सक्ने अवस्था सिेि नरहेको उद्योग, प्रमिष्ठान, कम्पनी वा
संस्थालाई हदबन्दीभन्दा बढी जग्गा राख्न नेपाल सरकारले स्वीकृमि
ठदनेछैन।
१२ख. प्रयोग गन नुपने: यस ऐन बिोक्षजि जारी भएको सूक्षचि आदेश बिोक्षजि
हदबन्दीभन्दा बढी जग्गा प्राप्त गरेका उद्योग, प्रमिष्ठान, कम्पनी,
आयोजना, क्षशिण संस्था वा अन्य कुनै पमन संस्थाले सो आदेशिा
5
िोपकएको शिन बिोक्षजि जनु प्रयोजनको लामग प्राप्त गरेको हो सोही
प्रयोजनको लामग िार त्यस्िो जग्गा प्रयोग गननुपनेछ।”
१२ग. मबक्री पविरण गनन वा सट्टापट्टा गनन नहनु:े यस ऐन बिोक्षजि जारी
भएको सूक्षचि आदेश बिोक्षजि खररद गरेका जग्गा सम्बक्षन्धि उद्योग,
प्रमिष्ठान, कम्पनी, आयोजना, क्षशिण संस्था वा अन्य कुनैपमन संस्थाले
कसैलाई पमन मबक्री पविरण गनन वा कुनैप्रकारलेहक हस्िान्िरण गनन
वा सट्टापट्टा गनन पाउनेछैन।
िर,
(१) त्यस्िो उद्योग, प्रमिष्ठान, कम्पनी वा संस्था कुनै कारणले
पवघटन हनुे भएिा वा मलक्वीडेशनिा जाने भएिा त्यस्िो
उद्योग, प्रमिष्ठान, कम्पनी वा संस्थाको दापयत्व फरफारक गने
प्रयोजनको लामग यस ऐनको अधीनिा रही नेपाल सरकारको
स्वीकृमििा मबक्री पविरण गनन बाधा परेको िामननेछैन।
(२) नेपाल सरकारको सूक्षचि आदेशद्वारा िोपकएको
हदबन्दीमभरको जग्गािा स्थापपि कृपष फािन, उद्योग,
प्रमिष्ठान, कम्पनी वा संस्था अन्यर स्थानान्िरण गननुपनेवा
सट्टापट्टा गननु पने उक्षचि र पयानप्त कारण देखाई ठदएको
मनवेदन िनामसब देक्षखएिा त्यस्िो कृपष फािन, उद्योग,
प्रमिष्ठान, कम्पनी वा संस्थालेभोगचलन गरररहेको जग्गा यस
ऐनको अधीनिा रही नेपाल सरकारले िोकेको शिन बिोक्षजि
अको ठाउाँिा सट्टापट्टा वा स्थानान्िरणको लामग स्वीकृमि ठदन
सक्नेछ।
१२घ. मलज वा भाडािा ठदन ुनहनु:े यस ऐन अन्िगनि जारी भएको सूक्षचि
आदेश बिोक्षजि खररद गररएको जग्गा अरु कसैलाई मलज वा भाडािा
ठदनुहाँदैनु ।
१२ङ. अनगुिन िथा मनरीिण समिमि: (१) दफा १२ बिोक्षजि हदभन्दा बढी
जग्गा खररद गनन वा राख्न स्वीकृमि पाएका उद्योग, प्रमिष्ठान, कम्पनी,
आयोजना वा क्षशिण संस्था वा अन्य कुनै संस्थाले आफ्नो उद्देश्य
6
अनरुुप कायन सम्पादन गरे वा नगरेको सम्बन्धिा अनगुिन िथा
मनरीिण गनन प्रत्येक क्षजललािा देहाय बिोक्षजिको एक अनगुिन िथा
मनरीिण समिमि रहनेछ:-
(क) क्षजलला सिन्वय समिमिको प्रिखु - संयोजक
(ख) हदबन्दीभन्दा बढी जग्गा रहेको
स्थानको स्थानीय िहको प्रिखु वा
अध्यि - सदस्य
(ग) क्षजलला प्रशासन कायानलयको अमधकृि
प्रमिमनमध - सदस्य
(घ) कोष िथा लेखा मनयन्रक
कायानलयको प्रिखु - सदस्य
(ङ) नापी कायानलयको प्रिखु - सदस्य
(च) सम्बक्षन्धि उद्योग, प्रमिष्ठान, आयोजना
वा कम्पनीको मनयिन गने
कायानलयको प्रिखु - सदस्य
(छ) कायानलयको प्रिखु - सदस्य-सक्षचव
(२) उपदफा (१) बिोक्षजिको समिमिले आमथनक वषन सिाप्त
भएको मिमिले दईु िपहनामभर सम्बक्षन्धि स्थानीय िहको सिेि
परािशनिा हदबन्दीभन्दा बढी जग्गा खररद गनन वा राख्न स्वीकृमि
पाएका कृपष फािन, उद्योग, प्रमिष्ठान वा कम्पनीले स्वीकृमि प्राप्त
गदानको उद्देश्य अनरुुप प्रयोग गरे वा नगरेको सम्बन्धिा स्थलगि
रुपिा अनगुिन िथा मनरीिण गननुपनेछ।
(३) उपदफा (२) बिोक्षजि अनगुिन िथा मनरीिण गदान
हदबन्दीभन्दा बढी जग्गा प्राप्त गदानको उद्देश्य अनरुुप त्यस्िो जग्गाको
प्रयोग भए नभएको सम्बन्धिा पवभागिा प्रमिवेदन पेश गननुपनेछ र
त्यसको एक प्रमि सम्बक्षन्धि स्थानीय िहिा सिेि ठदनुपनेछ।
(४) उपदफा (३) बिोक्षजि प्राप्त प्रमिवेदन उपर पवभागले
7
अध्ययन गरी एक िपहनामभर आफ्नो राय सपहि िन्रालयिा पेश गननु
पनेछ।
(५) उपदफा (४) बिोक्षजि पेश भएको प्रमिवेदनिा
हदबन्दीभन्दा बढी भएको जग्गा उद्देश्य अनरुुप प्रयोग भएको
नपाइएिा िन्रालयलेउक्त जग्गा जफि गरी नेपाल सरकारको नाििा
कायि गनेछ।”
८. िूल ऐनको दफा १५ िा संशोधन: िूल ऐनको दफा १५ को प्रमिबन्धात्िक
वाक्यांशको खण्ड (क१) पमछ देहायको खण्ड (क२) थपपएको छ:-
“(क२) खण्ड (क१) बिोक्षजि िोहीको हक छुटयाउाँदा सो जग्गा िोहीले
स्वेच्छाले जोिभोग नगरेको भन्ने व्यहोरा अन्य कुराबाट प्रिाक्षणि हनु
आएिा िोहीको लगि कट्टा गरी त्यस्िो जग्गा नेपाल सरकारको
नाििा कायि गरी ठदनुपनेछ।”
९. िूल ऐनको दफा २६ िा संशोधन: िूल ऐनको दफा २६ को,-
“(१) उपदफा (१) िा रहेका "मनजको एकासगोलका पमि, पत्नी, छोरा,
छोरी, आिा, बाब,ु धिपन रु, धिपन रुी, छोराबहुारी, नामि, नािीनीबहुारी,
दाजभुाई वा ठददी बपहनीहरूिध्ये जग्गावालाले पत्याएको व्यक्षक्तलाई"
भन्ने शब्दहरुको सट्टा "अपिुाली सम्बन्धी प्रचमलि कानून बिोक्षजिको
हकवालालाई" भन्नेशब्दहरु राक्षखएका छन।्
(२) उपदफा (१) को प्रमिबन्धात्िक वाक्यांशको खण्ड (क) िा रहेको
"उपदफा (५)" भन्ने शब्दहरुको सट्टा "उपदफा (४)" भन्ने शब्दहरु
राक्षखएका छन।्
(३) उपदफा (१) को प्रमिबन्धात्िक वाक्यांशको खण्ड (ग) िा रहेका
"उपदफा (५) को खण्ड (ख) बिोक्षजि दिान पकिाबिा सच्याउनुपछन"
भन्ने शब्दहरुको सट्टा "उपदफा (४) को खण्ड (ख) बिोक्षजि दिान
पकिाबिा िोपहयानी हक सिाप्त भएको व्यहोरा जनाई प्रिाक्षणि गरी
राख्नुपनेछ" भन्नेशब्दहरु राक्षखएका छन।् ”
१०. िूल ऐनको दफा २६घ िा संशोधन: िूल ऐनको दफा २६घ. को सट्टा देहायको
8
२६घ. राक्षखएको छ।
"२६घ. जग्गाधनी र िोहीबीच जग्गा बााँडफााँट गन नुपने: (१) दफा २६ग. को
उपदफा (१) बिोक्षजि संयक्तु मनवेदनको लामग जग्गाधनी र िोही दवुै
थरी आपसिा िन्जरु हनु नसकी जग्गाधनी वा िोहीिध्ये कुनै एक
पिले मनवेदन ठदएिा िोपकएको अमधकारीले जग्गाधनी वा िोहीलाई
क्षझकाई आवश्यक प्रिाण बझ्ुनुपनेभए सो सिेि बझु ी असल किसल
मिलाई बााँडफााँट गननुपनेजग्गाको िेरफल वा िूलयाङ्कनको आधारिा
आधा-आधा हनुेगरी जग्गा बााँडफााँट गरी िोही लगि कट्टा गररठदनु
पनेछ।
(२) उपदफा (१) बिोक्षजि िोही र जग्गाधनीबीच जग्गा
बााँडफााँट गदान मनजी गठुीको हकिा जग्गाधनीको पूजानिा िार मनजी
गठुी जनाई ठदनुपनेछ।"
११. िूल ऐनको दफा २६ङ. िा संशोधन: िूल ऐनको दफा २६ङ. को उपदफा
(२) पमछ देहायको उपदफा (३) थपपएको छ:-
"(३) दफा १५ को प्रमिबन्धात्िक वाक्यांशको खण्ड (क१) बिोक्षजि
िोहीको हक जमिको जग्गा िोहीको नाििा छुटयाई नेपाल सरकारको
स्वामित्विा आउने बााँकी जग्गा प्रापवमधक रुपले पकत्ताकाट गनन नमिलने भएिा
दफा २६ज. बिोक्षजिको समिमिले मनधानरण गरेको रकि राजस्व खािािा जम्िा
गरेपमछ त्यस्िो जग्गा िोहीको नाििा एकलौटी कायि गररठदनुपनेछ।"
१२. िूल ऐनको दफा २६ज. िा संशोधन: िूल ऐनको दफा २६ज. को उपदफा
(१) को सट्टा देहायको उपदफा (१) राक्षखएको छ:-
"(१) दफा २६ङ. बिोक्षजि जग्गाको िूलय मनधानरण गननको मनमित्त
प्रत्येक क्षजललािा देहाय बिोक्षजिको एक िूलय मनधानरण समिमि रहनेछ:-
(क) कायानलयको प्रिखु - संयोजक
(ख) जग्गा रहेको स्थानीय िहको प्रिखु प्रशासकीय
अमधकृि वा मनजले िोकेको अमधकृि स्िरको
प्रमिमनमध - सदस्य
9
(ग) क्षजलला प्रशासन कायानलयको अमधकृि स्िरको
किनचारी - सदस्य
(घ) प्रमिमनमध, आन्िररक राजस्व कायानलय वा कोष
िथा लेखा मनयन्रक कायानलय - सदस्य
(ङ) नापी कायानलयको प्रिखु - सदस्य
(च) कायानलयको वररष्ठ किनचारी - सदस्य-सक्षचव"
१३. िूल ऐनिा दफा २६ञ. थप: िूल ऐनको दफा २६झ. पमछ देहायको दफा
२६ञ. थपपएको छः-
"२६ञ. संयक्तु जग्गाधनी कायि गने: कायानलयले जग्गाधनी र िोहीबीच
जग्गाको बााँडफााँट गदान प्रापवमधक कारणले मनधानररि िापदण्ड
अनसुारको पकत्ताकाट गनन नमिलने भएिा सो जग्गाको हकिा िोही
िथा जग्गाधनीको नाििा संयक्तु जग्गाधनी प्रिाणपूजान बनाउनु
पनेछ।"
१४. िूल ऐनको दफा ३१ क्षझपकएको छ।
१५. िूल ऐनको दफा ३२ िा संशोधन: िूल ऐनको दफा ३२ को,-
(१) उपदफा (१) को खण्ड (ख) िा रहेको "रु. १०००।-सम्ि" भन्ने
शब्दहरूको सट्टा "रु. दश हजारसम्ि" भन्नेशब्दहरु राक्षखएका छन।्
(२) उपदफा (३) िा रहेको "रु. ५००।- सम्ि" भन्ने शब्दहरूको सट्टा
"रु. पााँच हजारसम्ि" भन्नेशब्दहरू राक्षखएका छन।्
(३) उपदफा (४) िा रहेको "रु. १०००।-सम्ि" भन्ने शब्दहरूको सट्टा
"रु. दश हजारदेक्षख पच्चीस हजारसम्ि" भन्नेशब्दहरु राक्षखएका छन।्
(४) उपदफा (५) िा रहेको "रु. ५००।- सम्ि" भन्ने शब्दहरूको सट्टा
"रु. पााँच हजारदेक्षख पच्चीस हजारसम्ि" र "रु. २५०।- सम्ि" भन्ने
शब्दहरूको सट्टा "रु. िीन हजारसम्ि" भन्नेशब्दहरू राक्षखएका छन।्
१६. िूल ऐनको दफा ३६ िा संशोधन: िूल ऐनको दफा ३६ को उपदफा (६)
पमछ देहायको उपदफा (७) थपपएको छः-
10
"(७) िोहीले कुि वापि कायानलय वा स्थानीय िहिा धरौटीिा
राखेको रकििा अदालि वा अन्य मनकायिा िद्दुा परेकोिा बाहेक जग्गाधनी
आफैंले जानकारी मलई दईु वषनमभर बझु ी लैजानुपनेछ र सो अवमधमभर बझु ी
नलगेिा कायानलय वा सम्बक्षन्धि स्थानीय िहले सोही आमथनक वषनमभर राजस्व
खािािा सदर स्याहा गननुपनेछ।"
१७. िूल ऐनको पररच्छेद-९ क्षझपकएको छ।
१८. िूल ऐनिा दफा ५२ख., ५२ग., ५२घ., ५२ङ. र ५२च. थप: िूल ऐनको
दफा ५२क. पमछ देहायका दफा ५२ख., ५२ग., ५२घ., ५२ङ. र ५२च.
थपपएका छन:्-
"५२ख. भमूिहीन सकुुम्बासीलाई जग्गा उपलब्ध गराउन:े (१) प्रचमलि कानूनिा
जनुसकुै कुरा लेक्षखएको भए िापमन भमूिहीन सकुुम्बासीलाई
एकपटकका लामग नेपाल सरकारले उपदफा (4) को अधीनिा रही
मनजहरुले आबाद किोि गदैआएको स्थानिा वा नेपाल सरकारले
उपयक्तु ठहर् याएको अन्य कुनै सरकारी जग्गािा िोपकएको
िेरफलको हदिा नबढ्नेगरी जग्गा उपलब्ध गराउनेछ।
(२) भमूिहीन सकुुम्बासीलाई िोपकएको िेरफलभन्दा बढी
जग्गा आबाद वा किोि गरी आएको अवस्था रहेछ भने त्यसरी
िोपकएको िेरफलभन्दा बढीको जग्गा यस दफाको अधीनिा रही
अन्य भमूिहीन सकुुम्बासीलाई उपलब्ध गराउन वा नेपाल सरकारले
अन्य प्रयोजनको लामग उपयोग गनेछ।
(३) यस दफा बिोक्षजि भमूिहीन सकुुम्बासीलाई उपलब्ध
गराइएको जग्गा अंशवण्डा र अपिुालीको अवस्थािा बाहेक अन्य कुनै
प्रपक्रयाबाट दश वषनसम्ि हस्िान्िरण गनन पाइने छैन र सो अवमध
पिाि्सिेि त्यस्िो जग्गा स्वामित्वपवहीन हनुेगरी कुनैव्यहोरालेहक
हस्िान्िरण गनन पाइनेछैन।
(४) यस दफािा अन्यर जनुसकुै कुरा लेक्षखएको भए िापमन
यस दफा बिोक्षजि जग्गा उपलब्ध गराउाँदा देहायको जग्गा उपलब्ध
गराइनेछैन:-
11
(क) धामिनक, सांस्कृमिक िथा सािररक िहत्वका
िेरमभरका जग्गा,
(ख) प्राकृमिक प्रकोप, पवपद व्यवस्थापन र वािावरणीय
संरिणको दृपिबाट सरुक्षिि गनन आवश्यक देक्षखएको
जग्गा,
(ग) सावनजमनक जग्गा, नदी, खोला वा नहर पकनाराको
जग्गा, जोक्षखियक्तु स्थानिा बसोबास गररएको
जग्गा, रापिय मनकुञ्ज वा संरक्षिि िेरको जग्गा,
हाल रूख मबरुवाले ढापकएको वनको जग्गा र
सडक सीिामभरका जग्गा,
(घ) नेपाल सरकार, प्रदेश सरकार वा स्थानीय िहको
प्रयोगको लामग आवश्यक रहेको जग्गा, र
(ङ) अन्य िोपकए बिोक्षजिका स्थानका जग्गा।
(५) कुनै व्यक्षक्त वा मनजको पररवारलाई नेपाल सरकारले
कुनै प्रकारले सरकारी जग्गा वा आवास उपलब्ध गराएको रहेछ भने
त्यस्िो व्यक्षक्त वा पररवारलाई यस दफा बिोक्षजि जग्गा उपलब्ध
गराइनेछैन।
(६) यस दफा बिोक्षजि जग्गा उपलब्ध गराउने प्रयोजनका
लामग भमूिहीन सकुुम्बासीको पपहचान गरी लगि मलन, े जग्गा पपहचान
गने, स्थलगि अध्ययन गरी जग्गाको लगि मलने र प्रिाण सङ्कलन
गरी मनजहरुलाई जग्गा उपलब्ध गराउने प्रयोजनको लामग नेपाल
सरकारले नेपाल राजपरिा सूचना प्रकाशन गरी एक आयोग गठन
गनन सक्नेछ।
(७) उपदफा (६) बिोक्षजि गठन हनुे आयोगिा रहने
अध्यि िथा सदस्यहरु, आयोगको काि, किनव्य र अमधकार िथा
कायानवमध गठन हाँदुाका सियिा िोपकए बिोक्षजि हनुेछ।
(८) उपदफा (६) बिोक्षजि गठन हनुे आयोगले यो ऐन
12
प्रारम्भ हनुअु क्षघ नेपाल सरकारको मनणनय बिोक्षजि गठन भएका पवमभन्न
आयोग वा कायदन लले पविरण गरेका जग्गाहरुको स्वामित्व वा दिान
श्रेस्िा वा नक्सा प्रिाक्षणि लगायिका पवषयिा देक्षखएका सिस्याहरुको
सिेि सिाधान गनेछ।
(९) उपदफा (६) बिोक्षजिको आयोगको काि, कारबाहीलाई
सहयोग, सिन्वय र सहजीकरण गनन नेपाल सरकारले आवश्यकिा
अनसुार क्षजललास्िरिा समिमि गठन गनन सक्नेछ।
(१०) यस दफािा अन्यर जनुसकुै कुरा लेक्षखएको भए
िापमन काठिाडौं उपत्यका लगायिका शहरी िेरिा भमूिहीन
सकुुम्बासीहरुलाई आवश्यकिा अनसुार नेपाल सरकारलेिोके बिोक्षजि
आवास उपलब्ध गराउन वा सािदुापयक बसोबासको व्यवस्था मिलाउन
वा जग्गा पवकासको िाध्यिबाट जग्गा उपलब्ध गराउन सक्नेछ।
(११) यस दफा बिोक्षजि जग्गा उपलब्ध गराउने सम्बन्धी
अन्य व्यवस्था िोपकए बिोक्षजि हनुेछ।
स्पिीकरण :
(क) यस दफाको प्रयोजनको लामग “भमूिहीन सकुुम्बासी” भन्नाले
नेपाल राज्यमभर आफ्नो वा आफ्नो पररवारको स्वामित्विा
जग्गा जमिन नभएको र आफ्नो वा आफ्नो पररवारको आय
आजनन, स्रोि वा प्रयासबाट जग्गाको प्रबन्ध गनन असिथन
व्यक्षक्त सम्झनुपछन र सो शब्दले मनजप्रमि आक्षश्रि पररवारका
सदस्य सिेिलाई जनाउनेछ।
(ख) यस दफा र दफा ५२ग. को प्रयोजनको लामग “पररवार”
भन्नालेभमूिहीन सकुुम्बासी वा अव्यवक्षस्थि बसोबासीको पमि,
पत्नी, बाब, ु आिा र छोरा, छोरी सम्झनुपछन।
िर, सो शब्दलेकानून बिोक्षजि अंशवण्डा गरी िानो
छुपट्टई आ-आफ्नो पेशा व्यवसाय गरी बसेको पररवारको
सदस्यलाई जनाउनेछैन।
५२ग. अव्यवक्षस्थि बसोबासीलाई व्यवस्थापन गने: (१) प्रचमलि कानूनिा
13
जनुसकुै कुरा लेक्षखएको भए िापमन यो दफा प्रारम्भ हाँदुाका बखि
ऐलानी वा अन्य सरकारी जग्गा वा अमभलेखिा वन िेर जमनएको भए
िापमन आवादीिा पररणि भएको जग्गािा कम्िीिा दश वषन अक्षघदेक्षख
आबाद किोि गररआएका अव्यवक्षस्थि बसोबासीलाई एकपटकका
लामग नेपाल सरकारले मनजहरुलेआबाद किोि गदैआएको स्थानिा
िोपकएको िेरफलको हदिा नबढ्ने गरी जग्गा उपलब्ध गराउन
सक्नेछ।
(२) उपदफा (१) िा जनुसकुै कुरा लेक्षखएको भए िापमन
अव्यवक्षस्थि बसोबासीहरु दफा ५२ख. को उपदफा (४) िा
उक्षललक्षखि जग्गािा बसोबास गररआएका रहेछन् भने मनजहरुलाई
त्यस्िो जग्गा उपलब्ध गराइनेछैन।
(३) उपदफा (१) बिोक्षजि अव्यवक्षस्थि बसोबासीलाई जग्गा
उपलब्ध गराउाँदा मनजको आमथनक अवस्था, बसोबासको क्षस्थमि,
जग्गाको प्रकृमि, िेरफल, िूलयाङ्कन, आबाद किोिको अवमध र
अन्यर जग्गा भए, नभएको लगायिका आधारिा िोपकए बिोक्षजि
वगीकरण गरी वगीकरण अनसुार िोपकए बिोक्षजिको दस्िरु मलई
जग्गाको स्वामित्व उपलब्ध गराउन सक्नेछ।
(४) अव्यवक्षस्थि बसोबासीले िोपकएको िेरफलभन्दा बढी
जग्गािा आबाद किोि गररआएको अवस्था रहेछ भने त्यसरी
िोपकएको िेरफलभन्दा बढीको जग्गा नेपाल सरकारले अन्य
प्रयोजनको लामग उपयोग गनन सक्नेछ।
(५) यस दफा बिोक्षजि अव्यवक्षस्थि बसोबासीको लामग
जग्गा उपलब्ध गराउाँदा जग्गा सट्टाभनानको क्रििा बसोबास गरेका
अव्यवक्षस्थि बसोबासीलाई मनजले भोगचलन गररआएको सरकारी
जग्गािध्येबाट सट्टाभनानको सियिा सम्बक्षन्धि मनकायबाट उपलब्ध
गराएको कागज प्रिाणिा उक्षललक्षखि िेरफलिा नबढ्ने गरी जग्गा
उपलब्ध गराउन सपकनेछ।
(६) यस दफा बिोक्षजि उपलब्ध गराइएको जग्गा अंशवण्डा
14
र अपिुालीको अवस्थािा बाहेक अन्य कुनै पमन प्रपक्रयाबाट दश
वषनसम्ि कुनैपमन व्यक्षक्तलाई हक हस्िान्िरण गनन पाइनेछैन।
(७) यस दफा बिोक्षजि कुनै अव्यवक्षस्थि बसोबासी वा
मनजको पररवारलाई नेपाल सरकारले कुनै प्रकारलेसरकारी जग्गा वा
आवास उपलब्ध गराएको रहेछ भनेत्यस्िो व्यक्षक्त वा पररवारलाई यस
दफा बिोक्षजि जग्गा उपलब्ध गराइनेछैन।
(८) यस दफा बिोक्षजि जग्गा उपलब्ध गराउने प्रयोजनका
लामग अव्यवक्षस्थि बसोबासीको पपहचान गरी लगि मलन, े स्थलगि
अध्ययन गरी प्रिाण सङ्कलन गरी जग्गा उपलब्ध गराउने सिेिको
कायन दफा ५२ख. को उपदफा (६) बिोक्षजिको आयोगलेगनेछ।
(९) यस दफा बिोक्षजि जग्गा उपलब्ध गराउने सम्बन्धी
अन्य व्यवस्था िोपकए बिोक्षजि हनुेछ।
स्पिीकरण: यस दफाको प्रयोजनको लामग,-
(क) “अव्यवक्षस्थि बसोबासी” भन्नाले सरकारी ऐलानी, पिी वा
सरकारी अमभलेखिा वन जमनएको भए िापमन लािो सियदेक्षख
आबाद किोि गरी घर, टहरा बनाई बसोबास गरेका उपदफा
(३) को आधारिा वगीकरण गररएका व्यक्षक्तलाई सम्झनुपछन र
सो शब्दले मनजप्रमि आक्षश्रि पररवारका सदस्य सिेिलाई
जनाउनेछ।
(ख) “ऐलानी जग्गा” भन्नालेसरकारका नाििा दिान भए वा नभएको,
सरकारी अमभलेखिा वन जमनएको भए िापमन लािो सियदेक्षख
आबाद किोि गररआएको वा ित्कामलन सियिा आबाद किोि
गनन ठदएको जग्गालाई सम्झनुपछन।
५२घ. दण्ड सजाय: दफा ५२ख. बिोक्षजि जग्गा उपलव्ध गराउाँदा वा दफा
५२ग. बिोक्षजि अव्यवक्षस्थि बसोबासीलाई व्यवस्थापन गने क्रििा
कुनै व्यक्षक्तले जग्गा प्राप्त गने उद्देश्यले देहायको कायन गरेिा
िोपकएको अमधकारीलेदेहाय बिोक्षजि सजाय गनन सक्नेछ:-
15
(क) आफ्नो पववरण नठदएको वा गलि पववरण वा
अमभलेख पेश गरेको िर जग्गा र संरचना प्राप्त
गररनसकेको अवस्था भएिा पच्चीस हजार
रुपैयााँसम्ि जररबाना।
(ख) आफ्नो पववरण नठदएको वा गलि पववरण वा
अमभलेख पेश गरी जग्गा वा संरचना प्राप्त गरेको
कुरा प्रिाक्षणि हनु आएकोिा त्यस्िो जग्गा वा
संरचना जफि गरी एक लाख रुपैयााँसम्ि जररबाना
वा एक वषनसम्ि कै द वा दवुैसजाय।
(ग) झठुो पववरण लेखी सजनमिन गनेवा झठुो मसफाररस
गनेलाई पच्चीस हजार रुपैँयासम्ि जररबाना,
५२ङ. सिन्वय गने: दफा ५२ख. बिोक्षजि जग्गा उपलब्ध गराउाँदा र दफा
५२ग. बिोक्षजि अव्यवक्षस्थि बसोबासीलाई व्यवस्थापन गदान नेपाल
सरकारलेप्रदेश सरकार र स्थानीय िहसाँग सिन्वय गनेछ।
५२च. जग्गाको स्वामित्व र भोग सम्बन्धिा सिस्या सिाधान गने: (१) यो
दफा प्रारम्भ हनुुअक्षघ नेपाल सरकारको मनणनय बिोक्षजि गठन भएको
आयोगले सरकारी िथा सावनजमनक जग्गा संरिण सम्बन्धिा ठदएको
सझु ाव अनसार ु रोक्का भएका जग्गाहरुको स्वामित्व र रोक्का फुकुवाको
सम्बन्धिा छानमबन गरी त्यस्िा सिस्या सिाधानको लामग आवश्यक
मसफाररश गनन िन्रालयले नेपाल राजपरिा सूचना प्रकाशन गरी
समिमि वा कायनदल गठन गननसक्नेछ।
(२) उपदफा (१) बिोक्षजिको समिमि वा कायदन लले ठदएको
मसफाररशको आधारिा िन्रालयले सरकारी िथा सावनजमनक जग्गाको
स्वामित्व र रोक्का सम्बन्धी पवषय टंुगो लगाउनुपनेछ।
(३) उपदफा (१) िा जनुसकुै कुरा लेक्षखएको भए िापमन
नेपाल सरकारले उपयक्तु देखेिा नेपाल सरकारका सम्बक्षन्धि मनकाय
िाफन ि उपदफा (१) बिोक्षजिका कायन गराउन सपकनेछ।
16
(४) उपदफा (१) बिोक्षजि गठन हनुेसमिमि वा कायनदलको
गठन प्रपक्रया िथा काि, किनव्य र अमधकार र कायानवमध लगायिका
व्यवस्था िोपकए बिोक्षजि हनुेछन।् "
१९. िूल ऐनिा दफा ५८ग. थप: िूल ऐनको दफा ५८ख. पमछ देहायको दफा
५८ग. थपपएका छन:्-
"५८ग. फस्योट हनु बााँकी मिमसल सम्बन्धिा: िोहीको हदबन्दी सम्बन्धी
फस्योट हनु बााँकी मिमसलहरु यस ऐन बिोक्षजि फस्योट गननुपनेछ।"
२०. िूल ऐनिा दफा ५९क. र ५९ख. थप: िूल ऐनको दफा ५९ पमछ देहायको
दफा ५९क. र ५९ख. थपपएका छन:्-
“५९क. सावनजमनक प्रकृमिको जग्गा प्रयोग गनन सपकन: े सरकारी पवद्यालय,
सरकारी स्वास््य केन्र वा अस्पिालको वा सरकारी प्रयोजनको लामग
जग्गा आवश्यक भई त्यस्िो स्थानिा सरकारी जग्गा नरहेको वा भए
पमन प्रयोग गनन उपयक्तु नरहेको कारण त्यस्िो स्थानिा रहेको
सावजन मनक प्रकृमिको जग्गा प्रयोग गनन उपयक्तु र आवश्यक हनुे
देक्षखएिा नेपाल सरकारको स्वीकृमि मलएर प्रयोग गनन सपकनेछ।
५९ख. बचि रकि पफिान गन नुपने: (१) कुनैव्यक्षक्तलेअमनवायन बचिको रकि
पफिान मलन चाहेिा यो दफा प्रारम्भ भएको मिमिलेएक वषनमभर सोको
प्रिाण सपहि कायानलयिा मनवेदन ठदनुपनेछ।
(२) उपदफा (१) बिोक्षजि मनवेदन पनन आएिा कायानलयले
आवश्यक जााँचबझु गरी प्रचमलि कानून बिोक्षजि नेपाल सरकारबाट
मनकासा मलई मनवेदकलाई बचि रकि पफिान गननुपनेछ।
(३) उपदफा (१) बिोक्षजिको म्यादमभर मनवेदन पनन
नआएिा यस ऐन बिोक्षजि अमनवायन बचिको रुपिा जम्िा भएको
रकि कायानलयलेराजस्व खािािा दाक्षखल गननुपनेछ।”
