16/11/2025
Itoobiya ma ka noqon kartaa aqoonsigii madax-bannaanida ee ay siisay Eritrea?
Dib ma loola so noqon karaa dal la aqooonsan yahay?
Fikradda ah in la noqdo waddan madax-bannaan ayaa inta badan lala xiriiriyaa waayo-aragnimadii h**e ee gumeysiga shisheeye waxayna ka dhigan tahay awoodda is-xukunka ee heer qaran.
Sidoo kale, madaxbanaanidu, inkasta oo ay leedahay astaamo kala duwan, waxay ku lug leedahay go'aan ka gaarista iyo xakamaynta arrimahaaga gudaha iyada oo aan la faragelinayn aragtida wadamada ama xiriirka caalamiga ah.
Dawladaha madax-banaani waxay ku beddelan karaan qayb ka mid ah madax-banaanidooda heshiis. Tusaale ahaan, waxa jirta wakhti ay qaar ka mid ah arrimahooda gudaha ku wareejiyaan sharciyo iyo heshiisyo ay iyaga laftoodu saxiixayaasha ka yihiin.
Intaa waxa dheer, waxa jiri kara waddamo iyo ururo ilaalin kara xeer-dhaqameedka caalamiga ah xataa haddii aanay saxeexin.
Si kastaba ha ahaatee, tani waa faragelin lagu ilaalinayo sharciga, maaha mid meel ka dhac ku ah jiritaanka madaxbanaanida wadamada.
Qaamuuska Jaamacadda Oxford waxa uu madax-bannaanida ku qeexay: "Sharciga caalamiga ah, waa awoodda ugu sarreysa ee dawladaha ay ku maamulaan arrimahooda gudaha, in kasta oo ay jiraan xannibaado uu soo rogay sharciga caalamiga ah.
Axdiga Qaramada Midoobay ee 1945 (qodobka 2(1)) wuxuu dhigayaa in "Dhammaan xubnuhu waa inay ka fogaadaan xiriirkooda caalamiga ah inay u hanjabaan ama u adeegsadaan awood liddi ku ah midnimada dhuleed iyo madax-bannaanida siyaasadeed ee dawlad kasta ama si kasta oo aan waafaqsanayn ujeedooyinka Qaramada Midoobay."
"Marka loo eego sharciga caalamiga ah, dawladuhu waa hay'adaha sharciga ah ee matala oo mas'uul ka ah dadkooda," Professor Gezim Visoka, oo ah kaaliyaha hormuudka waaxda sharciga iyo maamulka ee Jaamacadda Dublin ee Ireland, ayaa sidaasi u sheegay BBC-da.
Waxa la ansixiyay 1970-kii Golaha loo dhan yahay ee Qaramada Midoobay, 'Resolution 2625', "On the Principles of International Law," waxa uu dhigayaa in "dawladaha ay ku siman yihiin sharciga" iyadoo aan loo eegin dadkooda, hantidooda iyo awooddooda.
"Gobol kastaa wuxuu leeyahay xuquuq madax-bannaan. Dawlad kasta waxaa waajib ku ah inay ixtiraamto madaxbanaanidaa [sharci ah] ee dowlad kale.
Markii dalalka Afrika ay xornimada ka qaateen gumaystayaashii Ingiriiska, Faransiiska iyo Boortaqiis, dalalkii h**e u madaxbannaanaa waxay la kulmeen caqabad ah 'maxaa laga yeelayaa' Xudduudihi gumeysiga laga dhaxlay.
Waxaa jiray dood ah in la joojin doono ama la sii wadi doono. Si loo helo jawaabta, aabayaashii aasaasay dalalka Afrika waxay u qaybsameen laba kooxood, oo kala ah nidaamyada Casablanca iyo Monrovia.
Si kastaba ha ahaatee, wada xaajood dheer ka dib, labada dhinacba waxay ku heshiiyeen inay aqbalaan khadka Monrovia oo ay ilaaliyaan madax-bannaanida dalalkii ay sameeyeen xudduudaha gumeysiga. 1963, waxay aasaaseen Ururka Midowga Afrika.
Axdiga Midowga Afrika, ee lagu ansixiyay addis ababa 25-kii May, 1963, waxay ku heshiiyeen in la ixtiraamo "qarannimada, wadajirka dhuleed iyo madaxbannaanida" dalalkaas.
Mabda'a ah "ixtiraamka aan laga gudbi karin ee madax-banaanida, madaxbanaanida dhuleed iyo madax-banaanida dal kasta" waxa uu dhigaya qodobka 3 (3) ee Axdiga.
Heshiisku wuxuu dhigayaa in "dhammaan dawladaha xubnaha ka ah ay leeyihiin madaxbannaani siman."
Shirkii ugu h**eeyay ee madaxda dowladaha ku yeesheen magaalada Qaahira ee dalka Masar sanadkii 1964-tii ayaa lagu go'aansaday in "dhammaan wadamada ay ixtiraamaan xuduudahooda marka ay helaan madax banaanidooda qaran".
Dalabka Ereteriya ee madax-bannaanida qaranku waxa kale oo uu ku salaysnaa xuduudihii gumaystaha ee ay ku heshiiyeen talisyadii Talyaanigu, oo ay Itoobiya ka xigto koonfurta, galbeed iyo waqooyina ay ka xigto, Faransiiskana cirifka koonfureed.
Sida laga soo xigtay Visoka, waxaa jiray kiisas taariikhda waddamo aqoonsiga madax-bannaanida laga noqday ama laalay.
"dib uga laabashada aqoonsiga waxay inta badan sabab u tahay arrimo juqraafiyeed iyo mid dhaqaale oo aanay la socon ixtiraamka shuruucda iyo dhaqanka caalamiga ah."
Si kastaba ha ahaatee, saamaynta ka qaadista ama ka noqoshada aqoonsiga [madaxbanaanida] waxay keeni kartaa cawaaqib xumo, cadaawada labada dhinac iyo xulafada labada dal.
Visoka ayaa sidoo kale sheegay in joojinta aqoonsiga ay horseedi karto xasillooni darro gobolka iyo gacan ka hadal ah oo u dhexeeya dalalka awoodda leh.
"Sidaas darteed, ka-noqoshada aqoonsiga [madax-banaanida iyo madax-bannaanida dalka, waxaa guud ahaan loo arki karaa xasillooni-darro iyo mid d diblomaasiyada ka so horjeedda."
Marka la eego, aqoonsiga Itoobiya ee 1993-kii ee dawladda Ku-meel-gaarka ah waxay noqon kartaa "mid aan laga noqon karin," ayuu yiri Visokan.
Sidaa darteed, "Itoobiya ka laabashada aqoonsiga Eritrea waa mid aan sal lahayn.
"Intaa waxaa dheer, maadaama Eritrea ay xubin buuxda ka tahay Qaramada Midoobay, ka bixitaanka Itoobiya ee aqoonsiga waxaa laga yaabaa inuu faa'iido amni u keeno labada dal laakiin ma wiiqi doono mowqifka caalamiga ah ee Eritrea iyo maqaamkeeda dal madax-bannaan," ayuu yiri.
Ilaa hadda, Itoobiya ma aysan sheegin inay doonayso inay si cad u aqoonsato madax-bannaanida Eritrea iyo in kale.
Arrinkan, diblumaasiyadda sii wiiqmeysa ee Eritrea iyo duullaanka Ruushka ee Ukraine, ayaa waxay walaac ku noqdeen dad badan oo Eriteriyaan ah.
Ku guuldaraysiga Eritrea ee ah in ay aqoonsatoa Falastiin ayaa sidoo kale isha lagu hayaa.
