10/31/2025
Ayiti, premye repiblik nwa endepandan nan mond lan, k ap toujou lite ak yon ekonomi ki baze sou agrikilti, ak enstabilite politik ansanm ak povrete. Men anba tè mòn li yo, gen yon istwa ke twòp moun pa konnen — istwa boksit, yon mineral ki esansyèl pou fè aliminyòm.
Pandan agrikilti toujou bay travay pou plis pase de tyè popilasyon an, dekouvèt ak eksplwatasyon boksit te fè Ayiti tounen yon jwè nan mache min mondyal la.
Eksplwatasyon boksit an Ayiti te kòmanse pandan Dezyèm Gè Mondyal la, nan 1941, kote lèzetazini te bezwen aliminyòm pou avyon ak zam. Reynolds Metals Company, yon gwo konpayi ameriken aliminyòm, te ouvri min nan zòn Miragwàn, nan sid peyi a. Sa te make premye eksperyans Ayiti ak min modèn, epi li te pote espwa ansanm ak anpil kontwovès.
Ant 1941 ak 1982, Reynolds te retire anviwon 13.3 milyon tòn boksit nan tè Ayiti, li te voye yo trete nan faktori li nan Corpus Christi, Texas. Pandan peryòd sa a, boksit Ayiti te bay prèske yon senkyèm nan pwodiksyon mondyal Reynolds. Men konpayi an te jwenn dwa sou 150,000 ekta tè, sa ki te fòse dè milye fanmi ayisyen kite kay yo.
Ant 1957 ak 1982, boksit ayisyen te konte pou 20% pwodiksyon Reynolds. Men Ayiti te resevwa sèlman 0.5% valè mineral yo.
An septanm 1974, Prezidan Jean-Claude Duvalier te anonse ke Ayiti pral renegosye kontra boksit yo, menm jan ak Jamayik, Giyàn ak Siranam te fè. Objektif la te pou ogmante revni peyi a nan richès natirèl li yo.
Men pwoblèm politik, koripsyon, ak move jesyon te fè efò sa yo pa bay rezilta. Nan kòmansman ane 1980 yo, tout pwodiksyon boksit te sispann.
Nan 2025, Ayiti ap lite ak:
Enflasyon 30% (Bank Mondyal, 2024)
70% popilasyon an ap viv ak mwens pase $2 pa jou (PNUD)
G@ng ki kontwole 80% Pòtoprens (Nasyonzini, 2025)
Men, anba mòn yo, resous yo la toujou. Etid 2012–2013 te estime valè total mineral Ayiti (lò, kwiv, boksit) a $20 milya. Se plis pase 10 fwa bidjè leta a.
Plizyè dizèn lane apre, enterè pou resous natirèl Ayiti te rekòmanse pandan ane 2000 yo. An 2012, gouvènman ayisyen te bay nouvo pèmi eksplorasyon ak eksplozyon bay kèk konpayi etranje.
Pami yo, te gen SOMINE S.A. (Sosyete Miniè Nòès Ayiti) ki te jwenn de pèmi — youn pou yon min kwiv nan Terrier-Rouge, epi yon lòt pou yon min lò nan Trou-du-Nord.
Nan menm ane a, konpayi Delta Mining Company S.A. te resevwa pèmisyon pou l eksplwate min lò Bossa ki nan Milot ak Quartier-Morin.
Men, an 2013, Sena Ayiti a te vote yon moratwa pou anile tout pèmi sa yo, paske yo te jwenn yo te bay yo an deyò kad legal la. Sena a te deklare Biwo Min ak Enèji (BME) pa t respekte pwosedi ofisyèl yo nan pwosesis sa a.
Jodi a, pandan peyi a ap lite ak kriz ekonomik, kesyon an rete: èske relouvri endistri boksit la pa ta kapab tounen yon chimen pou devlopman dirab?