10/01/2025
Viêm gân không phải luôn luôn có nghĩa là gân bị viêm nhiễm!
Nếu bạn là người thường xuyên vận động thể thao thì tình trạng viêm gân chắc không còn xa lạ gì nhỉ. Khi bạn bị “viêm gân” lúc tập luyện như bản thân Bìn đang bị ở cổ tay, thì đừng vô thức làm theo các phương pháp bạn tìm thấy ở trên google như là uống thuốc giảm viêm, kháng sinh, giảm đau, hay nghỉ tập hẳn, thậm chí là chườm đá (về vấn đề tại sao bạn KHÔNG NÊN chườm đá khi bị chấn thương, thậm chí là bị b**g gân (Sprain) như lật cổ chân, Bìn sẽ giải thích ở 1 bài viết nào đó sắp tới nếu Bìn thấy vui) vì chúng sẽ không giải quyết được vấn đề triệt để, và chắc chắn bạn sẽ bị đau lại khi quay lại với môn thể thao mình yêu thích cho dù cường độ có nhẹ hơn rất nhiều so với lúc chưa bị chấn thương. Nghe có vẻ buồn cười phải không nào vì chỉ từ “viêm gân” thôi đã nói lên hết ý nghĩa của nó là gân bị viêm rồi nhưng trong 1 số trường hợp, cụ thể như của Bìn thì gân không bị viêm nhiễm mà nói đúng hơn nó đang ở quá trình “phản ứng hỏng gân”(Reactive on Disrepair), nhưng nó lại k hề nguy hiểm như tên gọi của nó. Tại sao ư? Để Bìn giải thích..
Theo sách vở y khoa, chấn thương gân được chia thành hai loại: viêm gân (Tendinitis) và bệnh lý gân (Tendinosis). Đuôi – itis dùng để chỉ chấn thương cấp tính do viêm gây ra. Đuôi – osis có nghĩa là vấn đề là do gân bị thoái hóa và yếu đi. Các bác sĩ thường dùng từ viêm gân (Tendinitis) khi đề cập đến chấn thương đau gần đây và bệnh lý gân (Tendinosis) khi đề cập đến chấn thương gân mãn tính hơn. Tuy nhiên, nghiên cứu gần đây của chuyên gia Jill Cook đã thách thức quan niệm xưa giờ của nhiều bác sĩ, cho là nó chưa hoàn toàn chính xác rằng tình trạng viêm thường thấy khi đau gân là nguyên nhân chính gây ra chấn thương và cơn đau (hình 1 và 1.1). Hơn nữa, các nhà nghiên cứu hàng đầu trong lĩnh vực chấn thương gân hiện tin rằng viêm gân(Tendinitis) và bệnh lý gân(Tendinosis) không loại trừ lẫn nhau mà là những phần khác nhau của cùng một quá trình chấn thương. Do đó, khi chúng ta nói về chấn thương gân, nên sử dụng thuật ngữ “bệnh về gân” (Tendonipathy) thay vì viêm gân (Tendinitis) hoặc bệnh lý gân (Tendinosis). Vậy nên Bìn luôn sử dụng thuật ngữ Tendonipathy khi phục hồi những chấn thương liên quan về gân
Để các bạn hiểu cách chấn thương gân xảy ra như thế nào thì Bìn muốn bạn nhìn vào mô hình này của Jill Cook (Hình 2). Nó mô tả một chuỗi với ba giai đoạn chấn thương chồng chéo nhau:
Bệnh lý gân phản ứng (Reactive tendinopathy)
Hỏng gân (Tendon disrepair)
Bệnh lý gân thoái hóa (Degenerative tendinopathy)
Sự tiến triển từ giai đoạn này sang giai đoạn tiếp theo đi kèm với khả năng phục hồi ngược trở lại trạng thái khỏe mạnh trước đó giảm dần. Khi gân tiếp xúc với tình trạng quá tải ở bất kỳ hình thức nào, sẽ có phản ứng phóng đại ngắn hạn của các tế bào tạo nên gân. Cụ thể, các protein nhỏ gọi là proteoglycan tràn vào ma trận ngoại bào, khiến gân bị sưng và đau. Và tình trạng sưng này không phải do viêm gây ra—là một lý do lớn tại sao chỉ chườm đá và nghỉ ngơi sẽ không chữa khỏi chấn thương!
Vậy chính xác thì tình trạng quá tải lên gân này xảy ra như thế nào? Nếu việc ngăn ngừa chấn thương gân chỉ đơn giản là không nâng quá một lượng tạ nhất định hoặc không nâng quá thường xuyên, hoặc tệ hơn là uống thuốc thì làm sao một vận động viên cử tạ chuyên nghiệp có thể tập luyện hai buổi một ngày nhiều lần trong tuần mà không bị đau trong khi một vận động viên mới vào nghề có thể bị chấn thương này sau khi chỉ tập luyện trong vài tuần? Tất cả phụ thuộc vào từng cá nhân và khả năng chịu tải tương đối của gân.
Cơ thể con người có khả năng thích nghi tuyệt vời với các áp lực tác động lên nó. Tùy thuộc vào loại và lượng áp lực, các tế bào trong gân của chúng ta có thể phản ứng tích cực hoặc tiêu cực. Để đáp ứng với tải trọng tập luyện mà bạn áp vào nó, gân của chúng ta sẽ trở nên khỏe hơn bằng cách tăng độ cứng (stiffness). Một VDV chuyên nghiệp thực hiện bài tập tạ nặng và bùng nổ mỗi ngày với thời gian nghỉ ngơi phù hợp có thể đạt được như vậy vì họ đã cố tình rèn luyện gân của mình trong nhiều năm để chịu đựng được mức độ căng thẳng cao. Bằng cách thường xuyên cho gân của mình chịu tải trọng cao thông qua các chương trình tập luyện phù hợp, các VDV chuyên nghiệp có thể nâng cao mức độ chịu tải của gân. Nếu một VDV mới chưa được đào tạo bài bản mà lại cố gắng thực hiện cùng một bài tập luyện với cấp độ cao hơn như của một VDV ưu tú, họ có thể đối mặt với giai đoạn chấn thương gọi là "phản ứng" (Reactive tendinopathy)- phản ứng phóng đại ngắn hạn của các tế bào do quá tải bất ngờ. Điều này xảy vô cùng phổ biến khi mà các VDV có một buổi tập luyện cực kỳ khắc nghiệt hoặc chuyển từ chương trình 3 ngày một tuần sang nâng tạ hàng ngày. Sự kích hoạt giai đoạn phản ứng này (Reactive tendinopathy) đối với một người mới bắt đầu cũng có thể xảy ra ở một VDV lâu năm. Nếu một VDV có thể chịu được nhiều tải trọng ngày này qua ngày khác và bất chợt nghỉ tập luyện trong thời gian dài (ví dụ: 2 tuần trở lên) và đột nhiên quay lại ngay chương trình tập luyện “bình thường” lúc trước của họ ("bình thường" ở đây là so với những gì họ đã quen, nhưng với những người bình thường như chúng ta thì đó là cường độ với mức tạ không tưởng), họ sẽ khiến gân của mình phải chịu stress bất ngờ. Điều này là do gân của họ đã trở nên “lười nhát” trong thời gian nghỉ kéo dài, khiến các mô của họ thích nghi với mức tải trọng thấp hơn. Không có lượng tạ hoặc số lần lặp lại cố định của bất kỳ bài tập nào sẽ tự động kích hoạt giai đoạn “phản ứng” (Reactive tendinopathy) của chấn thương này; nó hoàn toàn phụ thuộc vào việc khả năng chịu tải của gân của một cá nhân có bị vượt quá mức chịu đựng hiện có hay không. Về cơ bản, bất kỳ lực tác động bất ngờ nào lên gân đều có thể gây ra phản ứng và gân có thể dày lên để cố gắng chịu đựng áp lực. Vào thời điểm này, VDV có thể bị đau cũng như sưng nhẹ xung quanh gân.
Tuy nhiên, khoa học đã phát triển và các bạn cũng k cần lo lắng quá nhiều về vấn đề này vì quá trình này có thể đảo ngược nếu được điều chỉnh đúng cách. Các nhà nghiên cứu tin rằng gân phản ứng (Reactive Tendonipathy) có khả năng trở lại trạng thái khỏe mạnh bình thường trong vòng vài tuần nếu tải trọng luyện tập ban đầu được giảm đáng kể và thực hiện các bước phục hồi chức năng thích hợp (hình 3 và 3.1). Tuy nhiên, nếu ai đó tiếp tục luyện tập vượt quá điểm phản ứng này, gân sẽ bước vào giai đoạn hỏng (Tendon despair) vì nó đang tiếp tục dày lên để cố gắng tự chữa lành mà bạn không hề cho nó cơ hội làm việc đó mà đã tiếp tục tải áp lực lên nó (trường hợp này thường thấy ở những chương trình tập luyện kém khoa học). Trên thực tế, các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng quá trình sửa chữa từ việc quá tải này, ví dụ ở phần đầu gối, có thể khiến gân xương bánh chè (patella tendon) dày gấp đôi (từ khoảng 4 đến 8 mm) như một phản ứng bảo vệ. Để phản ứng lại với tình trạng quá tải liên tục, ngày càng nhiều proteoglycan tràn vào ma trận ngoại bào, hút nước vào, cuối cùng bắt đầu phá vỡ các thanh chống kiến trúc (collagen) tạo nên gân. Tại thời điểm này, chúng ta cũng thấy các mạch máu và dây thần kinh mới phát triển trong gân, có thể đóng vai trò trong việc tạo ra cơn đau. Nếu không thực hiện các bước thích hợp để giải quyết chấn thương tại thời điểm này, collagen mất tổ chức sẽ bắt đầu phân hủy nhiều hơn nữa và chết đi khi chấn thương bước vào giai đoạn thứ ba, là thoái hóa (Degenerative tendinopathy) .
Thật không may, rất khó để phân biệt xem gân có bị hư hỏng hay không. Tệ hơn nữa, bạn thậm chí có thể không biết rằng gân của mình đã chuyển sang giai đoạn thứ ba vì phần thoái hóa của gân lại không hề gây đau. Vậy làm thế nào để chúng ta xác định được gân đang ở giai đoạn chấn thương nào?
Các nhà nghiên cứu như Jill Cook đã phát hiện ra rằng đau gân chủ yếu là triệu chứng của giai đoạn phản ứng (Reactive tendinopathy). Vì lý do này, nếu hiện tại bạn đang bị đau gân cổ tay như Bìn, bạn có thể phân loại chấn thương của mình thành mô hình hai giai đoạn đơn giản hơn là bệnh lý gân "phản ứng"(Reactive tendinopathy) hoặc "phản ứng khi hư hỏng/thoái hóa"(Tendon disrepair/ degeneration) thay vì là 3 giai đoạn như ở trên. Giả sử đây là lần đầu tiên bạn bị đau gân. Một ngày sau buổi tập luyện khắt nghiệt, gân của bạn bị đau dữ dội đến mức bạn buộc phải đi khập khiễng hoặc không cử động được tay 1 cách tự nhiên. Vì đây là cơn đau gân cấp tính (hoàn toàn mới), nên có khả năng bạn đang trải qua giai đoạn đầu của bệnh lý gân phản ứng. Tuy nhiên, giả sử đây không phải là lần đầu tiên bạn bị đau gân. Bạn đã có một cơn bùng phát nhỏ vào năm ngoái và một cơn khác cách đây vài tháng. Bạn đã nghỉ tập vài tuần và cơn đau cuối cùng đã biến mất, nhưng nó cứ tái phát mỗi khi quay lại tập luyện. Do bản chất mãn tính của các triệu chứng này, có khả năng bạn đang gặp phải trường hợp bệnh lý gân phản ứng khi hư hỏng/thoái hóa (Tendon disrepair/ degeneration) . Khi gân liên tục bị quá tải, quá trình thoái hóa có thể bắt đầu, nhưng toàn bộ gân không chỉ đơn giản là chết đi hết hoàn toàn. Nếu bạn nhìn sâu vào gân, bạn sẽ thấy những "đảo" nhỏ của mô collagen thoái hóa phân tán giữa các mô gân khỏe mạnh. Những hòn đảo này không thể chịu tải. Chúng thường mất sức căng và khả năng giống như lò xo, khiến chúng "bị điếc cơ học" (“mechanically deaf).
Hãy nghĩ về những hòn đảo của các sợi gân bị thoái hóa này như những lỗ trên bánh doughnut (hình 4). Các lỗ được bao quanh bởi mô khỏe mạnh. Tuy nhiên, nghiên cứu đã chỉ ra rằng cơ thể sẽ thích nghi và "phát triển" nhiều mô gân bình thường hơn xung quanh những điểm chết này để phục hồi sức mạnh đã mất. Như Bìn đã nói trước đó, những "lỗ hổng" thoái hóa này trên gân không gây đau. Chỉ đến khi phần mô khỏe mạnh xung quanh bị quá tải và chuyển sang giai đoạn phản ứng (reactive phase) (giống hệt như cách gân hoàn toàn khỏe mạnh) thì cơn đau mới có thể phát triển ở gân bị thoái hóa. Đây là lý do tại sao một người có thể có gân bị thoái hóa rất nhiều mà lại không gặp bất kỳ triệu chứng đau nào (như trong The Continuum Model của Jill Cook)
Cuối cùng, cách để phân biệt giữa đau gân phản ứng (reactive tendon) và đau gân phản ứng khi thoái hóa/hư hỏng (reactive on disrepair/degeneration) là mức độ dữ dội của cơn đau, cơ chế chính xác nào gây ra chấn thương đó và cần bao lâu để nó hết đau. Ví dụ, gân thực sự đang trong giai đoạn phản ứng (reactive) sẽ rất đau và sưng. Nó được kích hoạt bởi tình trạng quá tải nghiêm trọng, chẳng hạn như một buổi tập luyện cực kỳ khắt nghiệt với nhiều bài tập plyometric như nhảy nhót vớ vẩn của mấy a PT làng với cường độ cao, hoặc là Olympic lift. Mặt khác, gân phản ứng khi thoái hóa/hư hỏng có thể được kích hoạt bởi tình trạng quá tải khi hoạt động, ít nghiêm trọng hơn nhiều và thường không kèm theo tình trạng sưng tấy nhiều. Cơn đau do bệnh lý gân này có thể khỏi chỉ sau vài ngày nghỉ ngơi hợp lý, trong khi gân thực sự trong giai đoạn phản ứng (reactive) có thể mất 4 đến 8 tuần để lành.Tuy nhiên nếu bạn không làm gì ngay cả trong khoảng thời gian bắt đầu cơn đau cho đến khi cơn đau kết thúc hoàn toàn thì chỉ ngay khi bạn tải áp lực lên gân, chúng sẽ quay lại làm phiền bạn. Hiểu được chấn thương gân của bạn đang ở giai đoạn nào sẽ ảnh hưởng đáng kể đến cách bạn kiểm soát chấn thương. Và cũng là cách giúp Bìn phục hồi thành công rất nhiều ca chấn thương về gân (Tendonipathy) mà không cần dùng đến 1 viên thuốc!
Chúc các bạn nâng tạ an toàn!