06/09/2023
[PHÁT HIỆN MỚI]
Sử liệu về việc sản xuất cung sừng tại Việt Nam
Xưa nay khi nhắc tới cung sừng (giác cung), người ta hay nghĩ ngay đến Hàn Quốc, Thổ Nhĩ Kỳ hay Mông Cổ, Trung Quốc,... Tại Việt Nam, dẫu hiện vật cung sừng có tồn tại nhưng chưa có nhiều sử liệu khẳng định được việc người Việt Nam tự chế tạo và sản xuất loại binh khí này.
Thậm chí có ý kiến cho rằng khí hậu Việt Nam nóng ẩm, không phù hợp để chế tạo, sử dụng và bảo quản cung sừng, thứ vốn ưa khí hậu khô và lạnh.
Đối với các thành viên trong nhóm chúng tôi, chủ đề bắn cung nói chung và chế tác cung sừng nói riêng đều là những trọng tâm nghiên cứu hàng đầu. Tuy đến nay đã tự làm chủ kỹ thuật chế tác cung sừng, nhưng việc thiếu sót sử liệu bổ trợ trực tiếp luôn là một khoảng trống lớn trong việc nghiên cứu, phỏng dựng và phục dựng của nhóm.
May mắn làm sao, khi đang tìm đọc tư liệu cho một nghiên cứu khác, chúng tôi vô tình phát hiện được một đoạn văn bản trong bộ "Hoàng Việt Nhất Thống Dư Địa Chí" của tác giả Lê Quang Định soạn năm 1806, ngay đầu những năm Gia Long nhà Nguyễn.
Trong đó có chép về thổ sản của phủ Hoài Đức, thành Thăng Long như sau:
"Thổ sản: Gấm, đoạn, hoa hòe, sáp thơm, lãnh, giấy hoa, nước hoa, GIÁC CUNG, cá giống."
"Giác cung" ở đây là “角弓”. Tức là cung sừng. Loại cung phức hợp được chế tạo sử dụng sừng động vật làm nguyên liệu chính.
Nên biết, để có thể được liệt kê dưới dạng thổ sản trong các tập địa chí thì sản vật ấy phải có quy mô/ sự độc đáo/ ảnh hưởng tương đối đáng kể ở địa phương.
Từ đây ta có thể suy đoán được rằng, ở khu vực thành Thăng Long xưa kia, có lẽ từng tồn tại một phường nghề chế tác cung sừng. Xét thấy sử liệu có niên đại đầu thời Nguyễn, ta cũng có thể suy đoán thêm rằng có lẽ phường nghề này ít nhất đã tồn tại ở Đông Kinh/Thăng Long trong giai đoạn cuối thế kỷ 18 - đầu thế kỷ 19.
Trùng hợp thay, giai đoạn này cũng khá gần với niên đại của các hiện vật cung sừng Việt Nam còn tồn tại. Trong đó có hai cây cung sừng niên đại thế kỷ cuối 17, hiện đang trưng bày ở bảo tàng Rijks tại Hà Lan. Một hiện vật khác là cây cung sừng được thờ trong lăng của vua Đồng Khánh, niên đại dự đoán là thế kỷ 19, hiện đang nằm trong kho lưu cất của Bảo tàng cổ vật cung đình Huế.
Đặc biệt, từ các nhận định sơ bộ của chúng tôi, cây cung ở lăng vua Đồng Khánh có kết cấu vô cùng tinh tế và độ hoàn thiện cực kỳ cao. Dáng cánh cung thuôn dài, sức kéo rất nhẹ nhưng cánh cung vẫn đạt độ cân bằng hoàn mỹ. Dưới góc độ chế tác thì một cây cung nhẹ và mảnh như vậy sẽ khó chế tạo hơn nhiều lần so với một cây cung trận có cánh cung dày, sức kéo nặng.
Cặp sừng làm bụng cung có vân "đuôi hổ" trắng ngà, đặc trưng của loại sừng trâu quý giá bậc nhất trong nghề làm cung. Đôi sừng có vân đẹp rõ và dài thế này chỉ có thể cầu chứ khó có thể tìm được. Để cắt được miếng sừng như vậy, trình độ của người thợ cũng phải ở đẳng cấp cao.
Cây cung được phát hiện trong lăng vua ở Huế, dưới điều kiện độ ẩm không khí cao, thiếu sáng và hoàn toàn không được bảo quản đặc biệt khi phát hiện. Tuy vậy, tình trạng hiện tại của cây cung vẫn rất tốt. Các lớp vật liệu, cấu kiện, keo dán không bị độ ẩm ảnh hưởng: không mốc, b**g tróc, tách lớp. Đây là một điều hiếm gặp, kể cả ở các cây cung sừng hiện đại chế tác ngày nay. Nếu thực sự đây là một cây cung sản xuất nội địa thì tay nghề chế tác cung của các thợ Việt Nam xưa kia là vô cùng tốt.
Quay lại với đoạn sử liệu, tuy chỉ rất ngắn nhưng đó là đề cập hiếm hoi bằng văn bản mà chúng tôi khảo cứu được về sự tồn tại của nghề chế tác cung sừng tại Việt Nam xưa kia.
Trước đó, chúng tôi có khảo cứu được trong "Lê Triều Hội Điển" soạn bởi tác giả Phạm Đình Hổ cuối thời Lê Trung Hưng, mục Công Tượng (các loại thợ thuyền của Công Phiên trong phủ chúa Trịnh) có một đề cập tới "Xuân Nguyệt Giác Nỗ Cung" - "春月角弩弓", tức "cung sừng lắp cho nỏ có tên là Xuân Nguyệt (Trăng Xuân, hoặc Tháng Xuân)". Xét thấy niên đại và địa phương được đề cập tới trong hai phát hiện này cùng là thành Đông Kinh/Thăng Long khoảng cuối thế kỷ 18 - đầu thế kỷ 19, có lẽ tồn tại một sự liên quan giữa hai ghi chép này.
Mong rằng trong tương lai, chúng tôi có thể khảo cứu được thêm các sử liệu, hiện vật có giá trị khác để làm rõ hơn sự tồn tại của việc chế tác cung sừng tại Việt Nam trong lịch sử.
Người viết: Hữu Chí
----
[CẬP NHẬT TÌNH HÌNH]
Dự án phim tài liệu "LAM LANG VÀ THÁI LONG: ĐẠI CHIẾN NGUYÊN - VIỆT" hiện đang trong giai đoạn chỉnh sửa hậu kỳ. Vì có một số thay đổi trong nội dung dự kiến và ekip sản xuất nên nhóm chưa thể cho ra mắt sản phẩm. Mong các bạn thông cảm cho nhóm chúng tôi. :'(
Tập thể đội ngũ Vương Sư Kiên Duệ kính cáo.