11/08/2025
BÌNH QUÂN LUẬT LÀ GÌ?
(đăng lại có sửa)
Trước tiên đây là một trong những kiệt tác quan trọng nhất của nhà soạn nhạc vĩ đại Johann Sebastian Bach. Tác phẩm có tiêu đề gốc tiếng Đức là Das Wohltemperierte Klavier, tiếng Anh là The Well-Tempered Clavier đều có nghĩa đen là cây đàn phím được lên dây chuẩn. Với tôi, kiệt tác này cùng Nghệ thuật Fugue là hai kiệt tác đặc trưng nhất của ông. Đa âm hay phức điệu là một đặc trưng quan trọng hàng đầu của âm nhạc thời Baroque. Đa âm là thuật ngữ để phân biệt với chủ điệu là hai kỹ thuật cấu trúc bè của các sáng tác âm nhạc. Chủ điệu là bản nhạc có một bè chính gọi là bè giai điệu cùng các bè phụ đệm theo, các bè phụ khi chơi riêng hầu như không tạo thành những giai điệu riêng đủ sức hấp dẫn. Còn trong các bản nhạc đa âm, bè phụ khi chơi riêng vẫn thành giai điệu riêng, tức là mối quan hệ chính phụ không còn rõ rệt như nhạc chủ điệu. Fugue và canon là hình thức phức tạp nhất của nhạc đa âm. Bach sáng tác hàng trăm bản fugue và nhiều sáng tác khác có các đoạn hay chương được viết theo hình thức canon. Không có nhà soạn nhạc nào khác viết nhiều fugue mà lại hấp dẫn như các fugue của Bach.
“Bình quân Luật là gì?” là câu hỏi rất “hiểm” tôi nhận được sau khi giới thiệu album Bình quân Luật của nghệ sĩ piano A. Hewitt. Tôi ngớ người ra vì biết kiệt tác này từ thời đi học qua một cuốn sách về cuộc đời nhà soạn nhạc vĩ đại nhưng chưa bao giờ tôi đọc thấy ý nghĩa của tiêu đề này. Khi bắt đầu theo nghề nhạc chuyên nghiệp, nhờ tự học lý thuyết âm nhạc qua giáo trình rồi học hỏi thêm thầy Vũ Nhật Thăng mới hiểu ra về những kiến thức liên quan. Để trả lời cho câu hỏi trên cần phải bắt đầu từ một số kiến thức cơ bản.
Các bậc âm cơ bản là hệ thống gồm 7 âm Đô – Rê – Mi – Fa – Xon – La – Xi hoặc theo cách viết khác tương ứng là C – D – E – F – G – A – B. Các bậc âm cơ bản được xếp theo thứ tự cao dần về cao độ của chúng.
Quãng 8 là khoảng cao độ từ 1 bậc âm đến chính nó sau khi lặp lại 1 chu kỳ của các bậc âm cơ bản. Ví dụ: C – D – E – F – G – A – B – C , E – F – G – A – B – C – D – E …. Các quãng 8 luôn bằng nhau bất kể từ bậc âm nào.
Nửa cung(1/2c ): là đơn vị cao độ nhỏ nhất và bằng 1/12 quãng tám, 2 nửa cung liên tiếp thành 1 cung(c). Khái niệm này chỉ áp dụng với hệ âm điều hòa. Hệ âm điều hòa là hệ âm chia quãng 8 thành 12 khoảng bằng nhau(chia bình quân). Các bậc âm cơ bản cao hơn kém nhau 1 hoặc 2 nửa cung: C 1c D 1c E 1/2c F 1c G 1c A 1c B 1/2c C. Như vậy, chỉ có E-F và B-C cách nhau 1/2cung, còn lại các cặp bậc liên tiếp còn lại cách nhau 1 cung(= 2 nửa cung). Một bậc âm có dấu #(thăng) sẽ được tăng cao độ lên 1/2c, b(giáng) ngược lại, hạ xuống 1/2c. Ở hệ âm điều hòa, C # có cao độ bằng Db, D # = Eb, F # = Gb …
Ngoài hệ âm điều hòa còn có hệ âm tuyệt đối không chia đều quãng 8 mà xác định cao độ của mỗi bậc âm theo công thức rất phức tạp. Trong hệ âm tuyệt đối C # khác Db, D # khác Eb, F # khác Gb …. Như vậy số phím trên đàn piano sẽ không còn là 88 nữa mà phải là khoảng 150 – 160 phím, các chỗ có phím đen phải thêm 1 phím nữa. Số phím trên đàn organ cũng tăng theo kiểu như vậy. Xác định cao độ phức tạp như vậy gây khó khăn cho cả các nhà chế tác nhạc cụ lẫn người học nhạc. Thầy Thăng có nói rằng hệ điều hòa làm hỏng tai chúng ta vì âm nhạc theo hệ tuyệt đối nghe hay hơn hẳn. Dẫu sao những khó khăn do hệ âm tuyệt đối gây ra dẫn đến số người dùng ngày càng ít đi từ thời Baroque. Đến nay có một số đàn organ điện tử vẫn sản xuất theo hệ âm này chủ yếu để nghiên cứu.
Vào cuối năm 1722, Bach đã viết 24 cặp prelude và fugue trên 12 bậc của hệ điều hòa, mỗi bậc gồm một cặp giọng trưởng một cặp giọng thứ. Như vậy có thể thấy tên gọi Bình quân Luật hàm ý tập nhạc viết theo hệ âm được chia theo luật bình quân.
Theo nhà âm nhạc học Christoph Wolff, Bach dùng thuật ngữ của Andreas Werckmeister “wohl temperirt”(chia bình quân chuẩn) để mô tả cho cải tiến hệ thống mới lên dây piano là " tất cả bậc 3 phải cao cao,"ứng dụng hệ thống này có thể chơi tất cả 24 giọng mà không làm đổi màu âm - còn nếu trong quãng 8 được chia nửa cung đều hoàn toàn thì cứ đổi giọng sẽ bị đổi màu. Khi đó, mục đích chính của Bach khi viết bộ Bình quân Luật là để chứng minh tính dễ xử lý về âm nhạc của tất cả 24 giọng đồng chuyển (chromatic – chuỗi âm liên tiếp các nhau 1 nửa cung, tức là 12 bậc trong 1 quãng 8 ) khi thực hành, một hệ thống trước đó mới chỉ được xem xét trên lý thuyết. Khoảng năm 1700 và trước đó, tinh thần khám phá chung được thúc đẩy bởi cuộc Cách mạng Khoa học đã tạo ra một làn sóng nghiên cứu toán học và vật lý mới nhằm mở rộng và hệ thống hóa hệ thống điệu thức truyền thống.
Năm 1710 Johann David Heinichen, một học trò của Johann Kuhnau, người tiền nhiệm của Bach ở vị trí chỉ huy ca đoàn trường Thánh Thomas, đã giới thiệu vòng quãng năm do ông hoàn thiện để làm rõ mối quan hệ hòa âm trong một hệ thống gồm 24 tông giọng và một số nhà soạn nhạc đã viết những bản nhạc thử nghiệm nhỏ ở các giọng họ hàng. Nhưng cho đến tận năm 1717, Johann Mattheson vẫn phàn nàn rằng “mặc dù bây giờ theo hệ điều hòa tất cả các giọng có thể được sắp xếp theo cách mà chúng có thể được sử dụng rất hay, dị chuyển, đồng chuyển và trùng âm,” một minh chứng thực sự là không đầy đủ. Bach đã chấp nhận thử thách này rồi phải chứng minh tính khả thi về mặt sáng tác của hệ thống 24 tông giọng mới và anh đã làm được điều đó ở mức độ vô song về độ tinh tế nghệ thuật và hoàn hảo về kỹ thuật.
Ngày nay chúng ta có thể thưởng thức kiệt tác này theo nguyên bản là đàn harpsichord hoặc piano, hoặc bằng nhiều nhạc cụ khác nhau. Nhưng các nhạc cụ khác chủ yếu mới có tập I.
Harpsichord: https://open.spotify.com/playlist/3Xt6vk1jG0wXcFkehuczNw?si=e95f793fdc4044a9
Piano: https://open.spotify.com/album/1pkgkA4XSpokkWAvjZk71g?si=R0LXHrj3QAuhM_g4ZG0oqw
Organ(Tập I): https://open.spotify.com/album/5nd4MMCiPgV1o7mVOvmAaI?si=HJSyDa6fTKmY-yNP-ISk-A
Guitar(Tập I): https://open.spotify.com/album/1tUHx75zaZBoptSGNnOigS?si=FmPTZLkGQpmQdAmbJjEzmw
Harp – Bandoneon(Tập I): https://open.spotify.com/album/1g8TEorlY3FNeuiMEPRwc0?si=68S9Rjh_QAusUwdZzTjGcQ
Tứ tấu đàn dây(Tập I): https://open.spotify.com/album/1TQeKxj5nhNDfppwZ0rzzD?si=myl5G7UuTZ-Q7T6pFoXrbw
Thứ 6, 11/8/2023
Thứ 2, 11/8/2025 biên tập lại
Trịnh Cường guitarist
Lớp Cảm Thụ Nhạc Cổ Điển
