د پسرلي باران

15/07/2025

روح یې ښاد یاد یې تل پاتې.
د ادب د ډګر یو ځلانده لمر ډوب شو.

24/09/2024

د دروني احساساتو د بیان ژبه
یوه داسې نظریه شته او نجيب منلي هم را نقل کړې، چې وايي انسان د احساساتو په لحاظ ګونګ خلق شوی دی، څه شی چې یې په زړه تېرېږي یا یې په کوم انفرادي ژور انداز احساسوي، د فکري مسایلو په څېر یې په اسانه او سحطي ګرامري ژبه نه شي بیانولای، بلکې بلاغي ژبې او اندازونو ته اړ دی.
د ځينو تحقیقاتو او عملي تجربو په بنسټ استدلال کېږي چې شعر د عاطفي کيفيتونو او احساسي حالتونو د بیان او د زړه له تله د چیغو د را ايستلو داسې توان لري چې حتی پر جسماني روغتیا هم د کرم لقماني لاسونه را تېرولای شي، یعنې سټرس یا ذهني فشار کموي او د ناکرارۍ له وجهې د زړه پیدا شوي ضربان اراموي. د هنر د ملاتړ سرسخته مدعیان د شعر ښکلا کافي بولي او دا نورې ګټې یې موخې نه ورته ښکاري.
که له ښکلا سره سره یې نورې ګټې ورته ثابتې هم شي، دوی یې ضمني نتېجې ګڼي او د شعر اصل فقط جمالیات ورته ښکاري. هنر د هنر لپاره، که هنر د ژوند لپاره مقوله نوره پای ته رسېدلې، ځکه چې که هنر د هنر لپاره هم وي، حتماً په ژوند کې استفاده کېږي، بناءً دا په اصل کې یوه خبره ده.

له خپلو احساساتو سره تړل کېدل او احساسات نورو ته انتقالول د شعر بله ځانګړتیا ده. د اوسنۍ ارواپوهنې ډېری سپارښتنې دا دي چې وايي، لالهاندۍ او اضطرابونه په بیان سپکېږي. د شعر تاریخ راته وايي چې پخواني او اوسني انسانان ټول د مشابه احساساتو خاوندان وو او دي. د شدیدو عاطفي منحصر به فرد تجربو لپاره چې په محيط کې مشابهتونه کشف شي، زغم یې اسانېږي. موږ چې وايو «له جهانه سره غم، نه غم دی» دليل یې دا دی چې کله نور خلک هم زموږ غوندې په بد برخلیک اخته وګڼو، شخصي درد مو کم شوی ورسره احساسوو.
فرانتس کافکا هم دې ته اشاره کوي؛ وايي، انسان تر هغه ډېر دردمن دی چې فکر یې کوي، ځکه خو د خرافاتو غېږې ته پناه ور وړي. د شعر رواني عمق د بشر د شعور د درد د مشترکې ټروما «رواني جراحت» او «لذتي تقاضاوو» له ګډولې جوړ دی.
بدبین فيلسوفان لکه شوپنهاور او نهيلیست ليکوال لکه البر کامو او نیچه ټول همدا وايي چې د بشر د ذهني او عاطفي کړاو د کمولو لپاره هره هغه لاره غوره ده چې نتېجه یې سکون وي. ارتور شوپنهاور د ارسطو «د نیکوماخوس اخلاق» د کتاب په حواله دا خبره ډېر ځایه را نقل کړې چې وايي: «ځیرک انسان د لذت په لټه نه وي، بلکې د درد د کمولو لپاره لاس و پښې وهي.» شعر د بشر د درد د کمولو دوامداره هڅه ده، البته چې د هډوکو د دردونو دوا د شعر په څېر ښکلاييز احساس نه لري.
غالباً د استاد اسدالله غضنفر خپله خبره ده، چې ښه شعرونه هغه خوبونه بولي چې په ويښه یې وينو. لکه کیسې چې بې لګښته سفرونه دي، شعرونه د استاد خبره، همداسې د رڼو سترګو رویايي، عاشقانه او عرفاني نندارې دي. استاد غضنفر په خپله مقاله «د شیدا ادبي بحثونه» کې د کاظم خان شیدا په حواله راوړي چې شیدا شعر «طبع‌زاد» او «د رایې ایجاد» باله او خوشال خان خټک یې «الهام» ګڼي. که وګورو شعر د ژبې په لحاظ «طبع‌زاد» یا «د رایې ايجاد» دی، خو د عاطفي کيفیت د احساسولو له مخې الهامي رنګ لري. دا موضوع په دومره سرخوږي ځکه اوښتې چې موږ د شعر د بدن او روح تفکيک ته نوک نه دی نیولی.
د ټولنپوهنې او نیورولوژي «عصب‌پوهنې» له مخې هم پر شعر تحقیقات شوي دي. په اجتماعي لحاظ شعر د ټولنيزو پیوندونو د حفاظت او د همدلي او تفاهم د پراختیا سبب ګرځي. په مغزي فعالیتونو کې چې د شعر د اثر کومې څېړنې شوې، ښيي چې د شعر ويل د مغز هغه برخې روښانه کوي چې له لذت او احساساتو سره ارتباط لري.
شعر ته د لوستونکو شدید غبرګونونه د همدې دلایلو له مخې وي، دې ته ترکيبي عوامل هم ويل کېدای شي. هغه لوستونکی چې له لوستلي شعره د خپل اخيستي لذت لاملونه، د شعر خارجي او ذهني شکلونه، ژبني مهارتونه او بلاغي فنون او صنعتونه په ادبي ذوق او علمي انداز تشریح کولای شي، نقاد بلل کېږي. شعر له بشر سره اوږده مخینه لري او د شریکو عواطفو دغه ستر جریان نسلونو په تواتر حس کړی او اورېدلی دی. اسطورې د بشر اجتماعي تخيل دی، فلکلور یې عاطفي انګېرنې او شاعرانه احساسات دي او خرافات یې د درد کمولو پناه‌ګاوې. شعر موږ ته په جنيټيکي لاره هم سرایت کړی دی، بشر تر پوهه اول تخيل درلود، تخيل په فلسفه او فلسفه په علم بدله شوه، خو دا چې ساينس د تفکر محصول دی او کار یې له انتزاع سره کم دی؛ نو شعر بیا هم پر خپل مقام ولاړ پاتې شو. هيڅ علم د بل بديل نه دی او علم او هنر خو بېخي یو د بل ځايناستي نه شي کېدای

24/09/2024

له شعر سره د الماني فيلسوف فردريش نیچه تړاو خورا پېچلی دی. سره له دې چې د شعر قوت او ښکلا یې منله، خو له صداقت او رياليزم سره د کم تړاو له امله یې انتقاد هم ورباندې کاوه. په خپل کتاب «د تراژيدۍ زوکړه» کې ليکي: شعر «خواږه زهر» دي چې خلک له حقيقته پورې وهي.

نیچه پر دې باور و چې واقعي حکمت په فلسفه کې نغښتی، په شعر کې نه. د دې ټولو انتقادونو تر څنګ یې د شعر ارزښت هم مانه او حتی شاعري یې کوله. د دغه رنګ سوفسطايي (Sophist) حالت په لړ کې خو یې ځکه ورسره تړاو ظريف او پېچلی ګڼل کېږي، خو په نهايت کې یې بیا هم د یوه هنري شکل په توګه ليد چې ښايست یې ممکن دی.

په وروستیو وختونو کې د شعر د اغېز په اړه په نړیوالو پوهنتونو کې ګڼې او بېلابېلې څېړنې شوې دي چې له دې جملې په ټکزاس او اسټېن پوهنتونونو کې د شعر د درماني اغېزو په برخه کې تحقیقات یادولای شو. دغه راز د ټولنيزو پیوندونو پر پياوړي کولو د شعر د اثراتو اړوند په کلفورنیا پوهنتون کې هم څېړنې شوې دي.

په سټنفورډ او هارورډ پوهنتونونو کې یې بیا پر اعصابي سیسټم د اغېز له مخې د شعر څېړنه وکړه. د ټولې نړۍ په علمي حوزو کې د شعر پر تاثیراتو غور کېږي او معاصرو علومو یې هم څېړنې ته لستوڼي را ټول ساتلي دي.

نقیب احمد عزيزي
دنده,لیکوال
۱۳ غویی ۱۴۰۳ - ۳ می ۲۰۲۴

13/07/2024

15/06/2024

طالبان په ټول افغانستان کنترول لري خو د بانجانو او نورو اړینو توکو په نرخونو کنترول نه لري.

30/05/2024

د ژبپوهانو په نظر له اريک ژبې څخه د پښتو په ګډون يوشمېر نورې ژبې هم پيدا شوې چې ګڼ شمېر ويونکي لري. دا چې پر پښتو سربېره په دې سيمه کې نورې کومې اريايي ژبې وې چې له پښتو سره يې خپلوي درلوده يا پښتو ته ورته وې؟ جرمن ژبپوه سباستيان هاينه چې د نړۍ په څه باندې ۳۵ ژبو او ګړدودونو باندې ګړيږي وايي چې پښتو د افغانستان د نورو ژبو ترڅنګ اويستا ته ډېره نيږدې ده.

"پښتو اويستا ژبې ته تر ټولو نيږدې ده. د افغانستان تر څنګ په پښتونخوا کې هم ځينې ژبې شته چې وړوکې ژبې دي او په مستقيمه توګه له پښتو سره تړلي دي. يوه د برکي يا کانيګرم ژبه ده چې ځينې وګړي دې ته ارمړي وايي. د پنجشېر په شاوخوا کې ويل شوې ژبه پراچي، د مُنجان ژبه او نن ورځ په پاکستان کې د ايدغا په نامه مشهوره ژبه هغه څلور وړوکې ژوندۍ اريايي ژبې دي چې مستقيم له پښتو سره تړلې دي."

د ژبو ډلې يا ژبکورنۍ:
د ژبپوهنې له پلوه د نړۍ ټولې ژبې د ژبپوهنې په ۱۴۲ ډلو يا ژبکورنيو کې وېشل شوي چې تر ټولو لويه ژبکورنۍ Indo-European يا هندو اروپايي ده چې د نړۍ په شاوخوا ۶۰ هېوادونو کې ۴۴۵ ژبې پخپله لمن کې رانغاړي او تر درې اربه [بليونه] زيات ويونکي لري.

دا چې پښتو د ژبو په کومې ډلې پورې تړاو لري، په کاناډا کې مېشت ليکوال او ژبپوه محمد معصوم هوتک وايي چې پښتو د هندو اروپايي ژبو کورنۍ کې د ارياني ژبې په شمال ختيځ ښاخ پورې تړاو لري او دا ژبه د پښتنو غوندې لرغونی تاريخ لري خو د هغه په خبره د اوسنۍ پښتو اصلاح شوی ليکدود څه باندې ۱۱۰۰ کاله وړاندې رامنځ ته شوی دی.

"موږ د پښتو ژبې د ليکنې په باب يوازې په خيراللغات کې يو روايت لرو چې د سلطان محمود غزنوي (۹۷۱ – ۱۰۳۰ز) په وخت کې ابوالحسن ميوندي ته چې د سلطان وزير و، وظيفه ورکړل شوه چې د پښتو ژبې لپاره الفبا جوړه کړي. ځينې خلک خصوصاً علامه عبدالشکور رشاد په دې عقيده دی چې ابوالحسن ميوندي د پښتو الفبا اصلاح کړله او د خيراللغات په روايت کې هم د اصلاح کليمه راغلې ده. نو د اصلاح د کليمې غوښتنه خو دا ده چې ترمخه يو شی موجود و چې بيا دوی اصلاح کاوه."

د ژبو وېش:
د پوهانو په نظر ژبه د هر قام د کلتور، شناخت او تشخص د ملا تير وي او له همدغه شناخت او تشخص سره د قام وسيلې او واک تړلی وي. د ژبپوهنې له بېلا بېلو معتبرو سرچينو سره سم دا وخت په نړۍ کې څه باندې ۷۰۰۰ ژبې ويل کېږي چې پر دريو برخو وېشل شوي دي. لومړۍ برخه چې د دې ژبو څه باندې اته سلنه تشکيلوي، Institutional Languages يا اداري ژبې بلل کېږي چې د سرکار يا دفتر ژبې دي او د ورکېدو يا فنا کېدو له خطره وتلي دي. په دويمه درجه کې Stable Languages يا باثباته ژبې دي چې څه باندې ۵۱ سلنه کېږي او د زياتو ويونکو درلودلو تر څنګ ماشومان هم دا ژبې زده کوي يا خبرې په کوي. په درېيمه درجه کې Endangered Languages يا هغه ژبې دي چې ماشومان يا نوی نسل خبرې نه په کوي او د نورو لويو ژبو د غلبې له کبله د فنا کېدو له خطر سره مخامخ دي. د نړۍ په ۷،۱۱۷ ژبو کې له خطر سره د مخامخ ژبو شمېر ۲،۹۲۶ دی چې څه کم ۴۱ سلنه کېږي.

په اوسني عصر کې د پښتو مقام:

د ژبو د نړيوالې معتبرې سرچينې "ايتنالاګ" له څېړنې سره سم د ژبو د دې وېش پر اساس پښتو په ژونديو او باثباته ژبو کې حسابل کېږي او د ويونکو د شمېر له پلوه د نړۍ په لومړيو لويو ۴۰ ژبو کې ځای لري.

په پېښور کې ژبپوه او څېړونکی ډاکټر خادم حسېن وايي چې په پښتو ژبه کې اوسني بدلونونه د دې لامل شوي چې پښتو د نړيوالو ژبو په لومړي قطار کې دروي.

"په نړۍ کې د پښتو يوشمېر راډيو او ټي وي چېنلونه فعاليت کوي او هغو سيمو ته هم خپل غږ رسوي چيرې چې انټرنېټ نشته. بلخوا نوو ځوانانو په پښتو ژبه ليک لوست پيل کړی او په تېرو څو کلونو کې يوازې په پېښور کې د نثر زرګونه کتابونه چاپ شوي دي. مخکې به زياتره شاعري چاپېدل. درېيمه خبره دا ده چې د ټولنيزو رسنيو له برکته پښتو ژبه ډېر زيات کاروونکي لري."

خادم حسېن زياتوي چې پر دې سربېره يو خوا په نړۍ کې دا بحثونه زيات شوي او بلخوا په پښتنو کې دا پوهه او احساس را ژوندی شوی چې لومړنۍ زده کړې بايد په مورنۍ ژبه وي.

په نړۍ کې تر ټولو زيات پښتانه يا پښتو ويونکي په پاکستان کې استوګن دي چې د دې هېواد د ۲۰۱۷ز کال له سرشمېرنې سره سم، د څه باندې ۲۰۷ مليونه نفوس څخه شاوخوا ۳۸ مليونه نفوس لري چې ۱۸.۲۴ سلنه کېږي. پښتو له پنجابي وروسته د پاکستان دويمه لويه ژبه ده.

بلخوا د بېلا بېلو سرچينو او څېړنو له مخې د افغانستان له اټکل شوي ۳۵ مليونه نفوس څخه يې څه باندې ۵۰ سلنه پښتانه دي او پښتو هلته د ملي او رسمي ژبې حيثيت لري. پر دې سربېره د نړۍ په يوشمېر نورو هېوادونو کې هم پښتانه ژوند کوي چې شمېر يې څه باندې پينځه مليونه ته رسيږي. دا ډول په نړۍ کې د پښتنو يا پښتو ويونکو شمېر تر ۶۰ مليونه يا شپږ کروړه اوړي.

که څه هم پښتو په لومړي ځل په ۱۹۸۴ز کال کې په کمپيوټر کې وکارول شوه خو له هغه وروسته اوس سلګونه وېبپاڼې، راډيو او ټېليويژن چېنلونه لري. پښتو په ۲۰۱۶ز کال کې د انټرنېټي پلټونکي ماشين ګوګل ژباړن برخه هم وګرځېده. خو ډاکټر خادم حسېن وايي چې پر دې هر څه سربېره بيا هم پښتو له سياسي، اقتصادي او ټولنيزو ننګونو سره مخامخ ده.

"نن چې له کومو ننګونو سره پښتانه مخامخ دي نو له همهغو ننګونو سره پښتو ژبه مخامخ ده. د پښتنو پر خاوره جنګونه او ناامني ده. دلته په پښتونخوا کې پښتو د تعليم يا نصاب ژبه نه ده ګرځول شوې. د عوامي نېشنل ګوند حکومت په دې اړه هڅه کړې وه خو د پاکستان تحريک انصاف ګوند حکومت هغه هڅه په شا کړه. بلخوا پښتو د اقتصاد ژبه نه ده ګرځېدلې. کومه ژبه چې د اقتصاد برخه وګرځي نو په هغې کې تشخص، کلتور او سياست پرمخ ځي. پر دې سربېره رياست د قامي او مورنيو ژبو د ختمولو عمل پرمخ وړي چې دا يو سياسي چېلنج دی."

د ډاکټر خادم حسېن په خبره پښتو ژبه هغه وخت زيات پرمختګ کولای شي او د اداري ژبو په صف کې درېدلای شي چې د پښتنو سياسي ګوندونه او مدني او ادبي ټولنې يو بل ته لاس سره وکړي او د ژبې د پرمختګ لپاره په ګډه کار وکړي.

بلخوا محمد معصوم هوتک د پښتو ژبې راتلونکي ته هيله مند ښکاري او وايي چې د تېرو دوو پېړيو پرتله په تېرو ۴۰ کلونو کې پښتو ژبې ته زښت زيات کار شوی دی.

"په دا وروستيو ۴۰ کلونو کې د پښتو شعر په برخه کې او ورپسې د کتابونو، ليکنو، ترجمو او نوې ټېکنالوجۍ په برخه کې پښتو ډېر واضح پرمختګ کړی دی. په تيرو ۴۰ کلونو کې دغې ژبې داسې خېز وهلی دی چې له ډېرو زړو ژبو سره يې ځان برابر کړی دی. مليونونه کسان په دې ژبه خبرې کوي. خصوصاً د ۴۰ کلونو جنګونو او سياسي جنجالونو د پښتو لپاره دا ګټه ورسوله چې د نړی ډېر خلک د پښتو له نامه سره اشنا شول."

د نړۍ زياتې ويل کېدونکې ژبې:
د "ايتنالاګ" له څېړنې سره سم په نړۍ کې انګريزي تر ټولو زياته ويل کېږي چې ورپسې مندارين يا چينايي او په درېيمه درجه کې هندي او ورپسې هسپانوي ده. خو د مورنيو ژبو د ويونکو په حيث بيا مندارين يا چينايي د نړۍ تر ټولو لويه ژبه ده چې هسپانوي، انګريزي او هندي ژبې ورپسې دي.

بلخوا د زياتو ژبو درلودونکو هېوادونو په قطار کې افريقايي هېواد پاپوا نيوګيني په لومړۍ درجه کې دی چې ۸۴۰ ژبې پکې ويل کېږي. ورپسې انډونيشيا کې ۷۱۱، نايجېريا کې ۵۱۷ او په هند کې بيا ۴۵۶ ژبې ويل کېږي.
احمد شاه اعظمي

29/05/2024

امرکایي شاعر, ادګار آلن پو

په خوب کې خوب
دا مچکه دې تندي باندې درواخله
چې زموږ لارې بېلېږي
دا یوه له ما نه واوره
نه، ته نه وې خطا شوې چې ویل دې
»ستا ژوندون هسې یو خوب و«.
دا چې هیلې په هوا شوې
یوه شپه که یوه ورځ کې،
په یو خیال کې یا بې هېڅه،
دا خو ده چې هغه لاړې.
څه چې یو او څه چې ښکارو
بس په خوب کې, یو بل خوب دی.
موج ځپلي ساحل باندې
د غوغا منځ کې ولاړ یم
او په لاس کې مې نیولي
د زري شګو نینکې.
څومره لږې! لا زما د ګوتو وت کې
ښکته درومي او دوړېږي.
او زه ژاړمه، زه ژاړم
لویه خدایه ولې موټی
ټینګوالی باندې نه شم
د بې رحمه موج له واره
لویه خدایه د دې شګو
تش یوه دانه ژغورالی ولې نه شم؟
څه چې یو، او څه چې ښکارو
ګوندې خوب کې یو بل خوب یو

03/04/2024

يارانو ! د سرکشو احساساتو باوجود
ژوندے ووم د تيکه تيکه حالاتو باوجود

مونږ ټول عمر ملګري په اوږو وګرځول
خفه دي د دې دومره عناياتو باوجود

دې ښار کښې دوکانونه دي بې شمېره د خوږو
او دوي پکښې زقم اخلي د شاتو باوجود

مونږ چرته په دې حال کښې نه فرياد وکړو نه شور
د هجر د دې تورو شپو ميراتو باوجود

مونږ نه ورکوو بعضې بعضې خلقو له جواب
مونږ سترګې پټوو د اختياراتو باوجود

باران کښې پرې د خاؤرو کوټڼۍ را څڅېده
بې وسه وو يو پير د کراماتو باوجود

ما وباخښو ما خوشے کړو قاتل زما د سر
اقباله ! د پښتو د رواياتو باوجود

اقبال

02/04/2024

له ټولو ګلونو یارانو څخه د زړه له تله مننه کوم چې د پسرلي باران پاڼه راسره بدرګه کوی

16/03/2024

غزل
هوس مې د چا خامې شوندې خوري په نیمه شپه کې
احساس د پاکې مینــې رانه مري په نیمـــــــه شپه کې

هغه زړه مې اوس نشتـه په سیــنه کــــې چې مې و
هغه ارمـــان چې نه راتلو، راځـي په نیمه شپـــــه کې

لګيــا یمــــه خپــــــــــــل زړه لکــه ماشـوم کــــراروم
لګيـــا یمــــه کومـــه پرې خواري په نیمه شپـــه کې

په لېـــــچو کې يې شرنــــــګ د طــــراوت و، غـږېده
تاو کړې رانه غېږ وه پســـــــــرلي په نیمه شپــه کې

شرره چې دې خوب لکه غرڅه تښتې له سترګو
نو خامخا یو څوک دې یادوي په نیمه شپه کې

شرر ساپی