06/09/2025
Nga Agim Baçi
Për tre romane & tre autorët e tyre:
Agonia (Odise Kote), I rënë nga qielli (Enkel Demi) dhe Në emër të gjakut (Ahmet Prençi).
“Dy janë këshilltarët e Njeriut- Libri që flet dhe Vdekja që hesht”, thuhet në një nga shprehjet e shenjta. Të dy këto këshilltarë nuk mund të rrinin më fort pranë njëri-tjetrit se sa te përshkrimi i vitit të mbrapshtë, 1997, kur askush nuk ishte armiku deri sa në mënyrë të beftë ngjaje ti vetë me të...
Odise Kote, Enkel Demi dhe Ahmet Premçi rrëfejnë të tre në një fill, për t'iu përgjigjur pyetjes- Çfarë na ruan dhe mban në një çmenduri ku befas bëhesh armik, i panjohur, kundërshtar me atë që ke fqinj, bashkëfshatar, apo edhe koleg?
Edhe pse të tre të ndryshëm në stilin e rrëfimit, në qasjen e asaj që e humbëm në marrëzi, të tre autorët hapin një dritare të fortë - edhe pse një dritare e zezë-, por që gjithsesi duhet ta shohim pa e fshehur se ishim ne në atë hapësirë, pjesa jonë më e madhe e shoqërisë, e politikës, e institucioneve, e qytetarëve, pa e fshehur që ishim ne autorë dhe konsumatorë të çmendurisë sonë.
Rrëfimi të “Agonia” e Odise Kotes nis me gjurmimin e një legjende, pa besuar se mbijetesa është një legjendë e përhershme në çdo kaos. Ashtu siç nevoja për zbulimin e një ushtari amerikan të humbur pranë Gramsh*t në Luftën e Dytë Botërore, me të cilën nis rrëfimi i romanit “I rënë nga qielli” i Tom Kukës sjell fuqinë e vdekjes edhe atëherë kur ajo duket më e thjeshta, më e afërta, si në ditët e çmendura të Marsit 1997, ku fshati apo qyteti përbri ishte më larg se çdo vend i botës.. Për të ardhur në rrëfimet e drejtëpërdrejta të Ahmet Premçit “në emër të gjakut”, rrëfime si në një sallë kirurgjie, madje pa asnjë “narkozë mes fjalësh”, por thjesht ashtu në asht, drejt e në thelbin e çmendurisë sonë.
“Robi e zotëron kafshën, por kurrë nuk mëson prej saj”, shkruan Tom Kuka që në fillim të rrëfimit, një rrëfim që ka një refren të vetëm “Vend i çuditshëm Shqipëria”, duke vënë gishtin në marrëzinë që krijojmë me duart tona, duke shembur gjithçka, a thua se është e “të huajit”, e atij që do të na vërë duart në fyt. Krijimi i rrëfimeve paralele, mes kaosit në rrugë dhe këmbënguljes për të gjetur të vdekurin e një kohe të shkuar, ngjan si një paradoks përballë vdekjes që ka pushtuar rrugët e rrugicat. E nëse një nga personazhet e romanit të Kukës është i pushtuar nga një ëndërr që vijon ta ketë frikë që nga koha e luftës, ku e shkuara vijon të jetë po aq e fortë sa e tashmja, për Poshin e Humbëtirës gjithçka është “veç një plumb më shumë” gjersa ata, më të pamenduarit, ja plotësojnë fjalëkryqin e ditëve me fjalën “vdekje”. Dhe paradoksi i vetëm mbetet vetëm një- kur harron fuqinë e vdekjes, është gati e pamundur të shijosh ngjyrat e jetës. Dhe trekëndëshi Zeka- Hetemi-Poshi janë trekëndëshi ku plotësohet ky fjalëkryq pikëpyetjesh mbi atë që nuk e humbim dot edhe kur na janë zënë sytë nga e tashmja e çmendur.
Ndërkohë që te “Agonia”, ajo që nis me Shkëmbin e Nuses dhe legjendën e ngrirjes së krushqve, përballet më pas me ngrirjen e logjikës dhe vërshimin e kaosit, ku fëmijë e të rritur kanë veçse një zbavitje- të gjuajnë me plumba pa llogaritur se jetën e kujt mbyllin ashtu, në kotësi. Në rrëfimin “Agonia”, Kote është futur nën lëkurën e ish gazetarit, personazhit Bojken Kostani, dhe rrëfen jo vetëm marrojsen shoqërore, por edhe kotësinë e institucioneve, të cilat bien si të jenë piramida prej letre që mund t’i marrë era më e lehtë që fryn. E megjithatë, në mes të çmendurisë, ajo që mbijeton është dashuria, ku gjermania Keti Braumfisher vjen në Shqipërinë e kaosit për Bojkenin, duke lënë një gisht e një unazë, si një peng i legjendës për të cilën nisën uhdëtimin e parë.
Ndërsa në tregimet dhe novelat e Ahmet Premçit, në përmbledhjen “Në emër të gjakut”, kemi të bëjmë më paralajmërmimin e vetë autorit, se do ndeshemi “me një ulërimë të shuar në letër”. Nuk e ka shkruar menjëherë pasi ka kaluar “marrëzia 1997”, por duket se nuk mund ta mbante përgjithmonë brenda vetes atë përballje të tijën me “me atë që vjen nga gjaku”. E mes gjithë zallamahisë, në “Pallatin presidencial që nuk ra”, është një pyetje e një 18-vjeçari, më i riu ndër ata që po qëndron, i cili i drejtohet komandantit, Vulllnetit- “Komandant... nëse vdesim... a do e marrë vesh njeri?”. Një pyetje që i thotë thuajse të gjitha, jo thjesht nga e pakuptueshmja që po ndodh, por nga fuqia për të ditur kuptimin e vdekjes, për të ditur “pse-të e marrëzisë”. Madje, edhe më drejtëpërdrejtë janë sytë e Lorit, qenit besnik që kish mbrojtur një fëmijë nga ujku, që pyesin në tregimin me të njëjtin titull “Pse më vrave?”...
..Ne ia ngulëm për disa kohë sytë humnerës, pa i besuar asaj që porosit Niçe, që nëse ndodh për një kohë të gjatë, edhe humnera na i ngul sytë ne. Të tre autorët kanë mundur të sjellin në mënyra të ndryshme një të përbashkët- sado e lehtë të duket vdekja, ajo ka peshën e fortë të të pakrahasueshmes, dhe flet përmes të tjerëve, duke qenë një peshë e papërballueshme. Dhe letërsia do jetë ajo që do e risjellë fuqinë e marrëzisë për të kuptuar.. Jetën.
