Smješten je na prostoru utjecaja prelazne mediteranske klime sa srednjom temperaturom iznad 0° C, sa velikim brojem sunčanih sati u godini, malom relativnom vlažnošću, pojačanim zračnim strujanjima, dugim toplim ljetima i kišama u zimskom periodu. (Vilušić)
Analiza graditeljskog naslijeđa i starih gradskih četvrti (mahala) Blagaja pokazuje da objekti veće spomeničke i ambijentalne vrijednosti zau
zimaju relativno uzak prostor uz korito rijeke Bune: od Lehine ćuprije do Vrela Bune, te područje od mahale Bunsko i Harmana do mahale Džamije ili Carske mahale (uz potok Bunsko). Ovim su definirane granice historijskog jezgra Blagaja sa najstarijim mahalama i čaršijom. Preostale mahale (sa izuzetkom Dola i Podgrađa) bile su mnogo rjeđe naseljavane, a njihovi nazivi su mogli biti izvedeni samo na osnovi toponima starijih stambenih lokaliteta. Zaštićeno područje nacionalnog spomenika utvrđeno je granicom: od Lehine ćuprije do Vrela Bune, te područje od mahale Bunsko i Harmana do mahale Džamije ili Carske mahale (uz potok Bunsko), čime je i definirana granica historijskog jezgra sa najstarijim mahalama i čaršijom. Historijski podaci
Povoljni geomorfološki i klimatski uvjeti omogućili su pojavu ljudskih naselja na ovom prostoru još u najranijim epohama, tako da se razvoj današnjeg blagajskog područja može pratiti od prahistorijskog perioda do danas. Također, na razvoj naselja je povoljno utjecala i blizina doline rijeke Neretve, koja predstavlja jednu od najznačajnijih komunikacija na istočnoj jadranskoj obali, kroz koju se, kroz historiju, odvijao intenzivan saobraćaj iz unutrašnjosti prema obali mora i obratno. Arheološki materijal, pronađen na padinama Blagajskog brda, svjedoči o postojanju naselja još u prahistorijskom i rimskom periodu. Ovdje su otkrivena pećinska naselja iz paleolita - “Pećina Ševrljica”, neolitskog čovjeka - “Zelena pećina” i značajni arheološki lokaliteti iz metalnog doba. Rimskom periodu pripadaju glavna naseobina Rimljana u Negočinama - značajnom raskršću četiri glavne ceste što su vodile prema Naroni, Stocu, Nevesinju i Konjicu; Kosor i Kosorski most, preko koga je vodio put u Blagaj. Na jugozapadnom vrhu Blagajskog brda, gdje se danas nalaze ostaci srednjovjekovnog grada Blagaja, sudeći po arheološkom materijalu na padinama, nalazili su se fortifikacijski objekti i u rimsko doba. Na suprotnom, sjeveroistočnom vrhu, i danas strše zidovi solidnijeg utvrđenja iz rimskog doba (Mala gradina). Prvi indirektni pisani izvori o Blagaju, kao jednom od gradova Zahumlja, potječu iz “Spisa o narodima” bizantijskog cara i pisca Konstantina Porfirogenita, nastalog između 948. I poslije X stoljeća, Blagaj je imao veliku ulogu u razvoju Huma ili Zahumlja. Na njegov razvoj i značaj, utjecala je blizina važne saobraćajnice koja je dolinom Neretve povezivala Jadransko more sa bosanskim zaleđem (“via Narenti”). Srednjovjekovne ceste su koristile trasu starih rimskih puteva, tako da su najvažnije trgovačke ceste u zemlji u srednjem vijeku prolazile kroz Bišće i Blagaj. Na tim cestama razvilo se i nekoliko naselja koja su imala karakter trgovišta ili varoši. U Blagaju je rezidirao humski knez Miroslav, u čije vrijeme se gradi Crkva sv. Kozme i Damjana. (Orbini, Il Regno, str. 350) Podatke o gradnji crkve možemo pronaći na ploči (tzv. Blagajska ploča), sa natpisom na bosanskoj ćirilici, koji govori o Crkvi sv. Kuzme i Damjana, a time i o značajnom centru, bar u lokalnim okvirima, koja je 1912. godine pronađena u blizini ruševina starog dvorca Bišća i lokaliteta Vrači. (Vego, 1957, str. 15) Ploča se danas nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine. Tragovi života u kasnijem srednjem vijeku (XII-XVI stoljeće) znatno su brojniji. Pored upravnog centra i strateški vrlo važnog grada Blagaja, o kome govori lokacija vladarskog dvora u Podgrađu kod Blagaja, i kamena sudačka stolica, nađena u obližnjem selu Kosor, ovdje nalazimo i stećke, koji svjedoče o umjetničkom i duhovnom izrazu tog vremena, i ukazuju na gustinu naselja i društveno-ekonomske odnose u njima. Bosanski vladari u Blagaju, još od vremena kralja Tvrtka, izdaju povelje, a u maju 1404. godine Blagaj postaje jedno od sjedišta vojvode Sandalja Hranića, a zatim i hercega Stjepana Vukčića Kosače, po kojem je grad u narodu dobio ime Stjepan-grad. Prvi pisani izvor u kojem se grad spominje je Ugovor o miru između vojvode Sandalja Hranića i Mlečana od 1. novembra 1423. godine, izdat “u našem gradu Blagaju”. U XV stoljeću spominje se u sve tri povelje aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa V. Kontinuitet razvoja grada Blagaja kod Mostara ne prekida se ni u osmanskom periodu, kada on ponovo zadobija administrativni i politički značaj. Pod vodstvom Ahmed-vojvode, osmanska vojska je zauzela Blagaj poslije 3. juna 1466. godine. (Šabanović, 1982, str. 44) Nakon zauzimanja Blagaja, osmanske vlasti uspostavljaju stalnu posadu u tvrđavi na čelu sa dizdarom. Dolaskom šerijatskog sudije u Podgrađe, počinje formiranje Blagajskog kadiluka, koji će egzistirati sve do 1851. godine, kada ga ukida Omer-paša Latas. Blagajski kadiluk je u prvim stoljećima obuhvatao veliko teritorijalno prostranstvo koje se protezalo u smjeru zapad-istok, između Neretve sa jedne, i Drine i Tare sa druge strane. Oko 1470. godine, Blagaj postaje sjedištem Blagajskog vilajeta sa istovjetnim granicama kadiluka. Narodna izreka «šeher Blagaj, a kasaba Mostar» sačuvala se kao svjedočanstvo o nekadašnjem primatu grada na izvoru Bune. (Mujezinović, 2000, str. 62)
Opadanje važnosti Blagaja vezano je kako za razvoj Mostara, tako i za formiranje Počiteljskog kadiluka 1728. godine, kada je od Blagajskog, Mostarskog i Stolačkog kadiluka oduzeto po nekoliko sela i pripojeno novoj administrativnoj jedinici. Za vrijeme osmanske uprave, počinje cvjetati graditeljska djelatnost u podgrađu srednjovjekovne utvrde. Grade se stambeni i javni objekti, a u središnjem dijelu smještena je čaršija, džamija sa haremom, mekteb i han. U tom periodu, značajnu ulogu u izgradnji naselja imali su i vakufi, kojih je bilo veoma mnogo. Stambene zone se tipološki formiraju kao urbane mahale, sa objektima orijentiranim ka avliji, i ruralne, gdje se izgradnja otvara prema okolini. (Mujezinović, 2000, str. 55-66)
Za početak urbanizacije naselja Blagaja, značajnu su ulogu imali mlinovi, nastali prvenstveno zbog potrebe mljevenja žita za vojsku, i tekija sa musafirhanom, čiju ulogu treba sagledavati u smislu djelovanja derviša među stanovništvom. Iz ovoga proizilazi i vrijednost histroijskog područja Blagaja kao sakralnog središta, koje je utemeljeno uspostavom Tekije na Buni. Cijeli prostor Tekije, ali i sam grad, vezani su uz samu funkciju Tekije – okupljanje, boravak i obrede derviša u Tekiji. Detaljnije informacije o Tekiji i njenom simboličnom, religijskom i historijskom značaju mogu se naći u Odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika kojom se Prirodno-graditeljska cjelina Tekije u Blagaju kod Mostara proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Kao posljedica Berlinskog kongresa 1878. godine, BiH je u četrdeset godina provedenih pod Austro-Ugarskom bila prvo kao okupaciona provincija pod formalnim suverenitetom sultana, a od aneksije 1908. godine u sastavu Monarhije. Nakon potpadanja pod austrougarsku vlast, najveći dio Hercegovine sačinjavao je jedan od 6 okruga na koje se okupirane pokrajine dijele. Tako stvoreni mostarski okrug dijeli se na 10 srezova – gradski srez Mostar, seoski srez Mostar, zatim srezovi Bileća, Gacko, Konjic, Ljubinje, Ljubuški, Nevesinje, Stolac, Trebinje. (Peez, 1891, str. 85)
Opadanje značaja Blagaja nastavilo se i u ovom austrougarskom periodu. Krajem XIX stoljeća, Karl Pec je boravio u Mostaru. Za Blagaj je rekao da ga naseljeva oko 700 stanovnika, te da je kršćana u odnosu na stanovnike islamske vjeroispovijesti manje. Blagaj je u to vrijeme bio izletište i ljetnikovac za bogatije Mostarce. Cijeli kraj se uglavnom bavio poljoprivredom. Najveći dio zemljišta je korišten za pašnjake i livade, a samo mali dio za uzgoj poljoprivrednih kultura. Gradnjom uskotračne željezničke pruge na relaciji Mostar – Metković 1885. godine, Blagaj je, preko Bune, gdje je bila željeznička stanica, bio povezan sa ostalim predjelima. Ubrzo potom u Blagaju je otvorena pošta i izgrađene su dvije crkve, srpska pravoslavna crkva, posvećena sv. Vasiliju Ostroškom, podignuta je 1892. godine, i katolička, koja je podignuta 1908. Nepromijenjeno stanje ostaje i u periodu Kraljevine Jugoslavije.
