04/06/2025
Ізноў на слыху мапа Літвы Яна Няпрэцкага.
Дзякуй .world — і гэта выдатна і сымбалічна!
Але ў чым жа каштоўнасць мапы?
Ці гэта сапраўды цуд на сыходзе "саскай" ночы?
Ці, можа, нават цуд удвая (?!), бо ў суседніх краінах за стварэнне мап ужо адказвалі інстытуцыі і цэлыя зграі вышкаленых геадэзістаў і вайсковых інжынераў. А тут маем аднаго аўтара — маладога езуіта, хай сабе і са Слуцка.
А можа гэта нешта іншае — напрыклад, безслаўныя вынікі дасягненняў сармацкай культуры? Або ў больш шырокім кантэксце — апошнія спробы клерыкальнага свету захапіць картэзіянскую "тэрыторыю"? Ці не занадта крытычна, скажа рэдкі чытач сённяшняга ФБ і сапраўдны фанат гісторыі картаграфіі. Але аб усім па парадку.
Безумоўна, пра мапу даўно пісалася, і пераважна з ракурсу факталагічнага (толькі вось, фактаў колькі б ні знайшлося — заўжды мала). Падобна, што менавіта тая мапа, якую падрыхтаваў езуіт Ян Няпрэцкі, не значна пераўзыходзіла зместам Радзівілаўскую мапу Літвы 1613 года, і фактычна абапіралася на яе пазнейшую зменшаную копію 1680-х гадоў. Ёсць некаторыя ўдакладненні адміністрацыйнага падзелу (але ці яны адпавядалі рэчаіснасці?), быццам бы дадалося населеных пунктаў (але ці гэта заслуга Няпрэцкага? І колькі, і калі дадалося?). Зрэшты, гэта натуральна — праз 150 гадоў было што ўдакладніць, і магчымасці былі іншыя.
На жаль, гэтая мапа — усяго толькі цень мінулай славы. Вынік перамогі над пытлівым і непакорным пратэстанцкім розумам.
Толькі звярну ўвагу: многія карты папярэдняга стагоддзя былі створаныя якраз пратэстантамі (Даніэль Цвікер, Крыштаф Арцішэўскі, Фрыдэрык Геткант (?), Вільгельм Гондзіус, Ежы Немірыч, Ян Пляйтнер (?), Юзаф Нарановіч-Наронскі, Самуэль Сухадольскі і іншыя).
Момант перамогі Контррэфармацыі ў Рэчы Паспалітай (умоўна прымем 1658 год — год, калі арыянаў "папрасілі на выхад") супадае з заняпадам уласнай картаграфіі.
У гэтым кантэксце варта ўзгадаць шматлікія карты каталіцкіх рэлігійных ордэнаў з канца XVII стагоддзя, якія вылучаліся сваёй прыгажосцю і ўласнай сімвалічнай мовай, але ўсё ж выкарыстоўвалі геаграфічныя веды з папярэдніх стагоддзяў. Такія кнігі, як Świat we wszystkich swoich częściach (1740) арцыбіскупа Лубіньскага або езуіта Бенедыкт Хмелёўскі Nowe Ateny (1745), выклікалі ўсмешку нават у сучаснікаў. Нажаль промні асветы амаль не кранулі справу паспалітай картаграфіі.
Другі момант — карта Няпрэцкага актыўна перавыдавалася (пасля яго заўчаснай смерці ў 1749 годзе). Адпаведна, яна ўдакладнялася, і, мяркуючы па ўсім, гэтыя ўдакладненні мелі другасную прыроду. Крыніцай былі шырокараспаўсюджаныя мапы, створаныя стараннем Станіслава Аўгуста Панятоўскага, такія як мапа Рэчы Паспалітай Рыцы-Дзаноні.
Тым не менш, мапа заўсёды вабіла — і не толькі калекцыянераў старых мап — сваімі шматлікімі версіямі.
Сам факт, што гэта была мапа, прысвечаная менавіта Літве (хоць і "ўрэзанай": спачатку ў 1569, пасля ў 1772, і канчаткова пасля другога і трэцяга падзелаў), вабіў.
Менавіта вобраз адасобленага на асобным разгорце атласа, цэльнага і "Вялікага" Княства.
Нездарма мапа Няпрэцкага была надрукаваная яшчэ раз ажно ў 1812 годзе — калі Літвы, як больш-менш самастойнай дзяржаўнай адзінкі, ўжо не існавала (хоць сама ідэя яшчэ адносна доўга жыла — у Віленскім універсітэце, у факце дзеючага Статута ВКЛ, і проста ў шляхецкіх сядзібах і традыцыях).
Гэтая загадка - з выданнем 1812 года - застаецца не разгаданай (ох, гэтае бясконцае шуканне фактаў!). Кажуць, што Міхал Клеафас Агінскі, вядомы кампазітар і адначасова расійскі сенатар, падаваў імператару Аляксандру І план аднаўлення Вялікага Княства Літоўскага ў складзе Расійскай імперыі (спроба перацягнуць сімпатыі шляхты на расійскі бок і надзея на аўтаномію). Тым не менш, дакладна невядома, хто стаяў за выданнем мапы Літвы 1812 года (асновай для якой і была мапа Яна Няпрэцкага, створаная за 60–70 гадоў да гэтых падзей).
Такім чынам каштоўнасць і важнаць мапы Яна Няпрэцкага у тым, што яна сымбалізуе. А сымбалізуея яна, як для адной мапы, мабыць, занадта: адлюстроўвае былую магутнасць і сапраўдную "прасунутасць" на пераломе XVI-XVII стст., фіксуе пазнейшы заняпад картаграфіі і тэрытарыяльныя страты, а напрыканца ўвасобілася як ментальная мапа — як надзея, якая не збылася.
Але ўсё гэта — нашая, менавіта беларуская гісторыя, без усялякіх агаворак. Таму мапа — каштоўная, але трошачкі сумная.
Дзякуй ўсім цярплівым @падпісчыкі, хто дачытаў да канца :)
На другім і трэцім фота — картуш мапы 1812 года з ўласніцкім экслібрысам Чартарыйскіх з бібліятэкі ім. Франка.
На чацвёртым фота — асобнік 1812 года з бібліятэкі ім. Стэфаніка.
