15/03/2025
ئیسلامی سیاسی ( ئاین ) و دیموکراسی یان
(ئاین و دەوڵەت.) لەفۆرمی حوکومرانیدا .!!
وتاری حەفتانە
ئایا لە ڕۆژهەڵاتی ناوڕاست دەشێت دیموکراسی بەفۆرمێکی نوێ و گونجێنراو بەسیستەمی سیاسی و کەلتو و ئادابە بۆماوەکان بکرێتە رێگەچارەی سەقامگیری ناوچەکە وە دەبێت لەم گۆرانکاریەدا کە ئەگەری سەردەمێکی نوێیە چارەنوسی هێزە ئیسلامییەکان، هاوشێوەی داعش و القاعیدە و تاڵیبانە ئیسلامی سیاسی لە جیهان بەگشتی و لە ڕؤژهەڵاتی ناوراست و هەرێمی کوردستان بەرەو کوێ دەچێت و ئەوان دەتوانن لەگەڵ سیستەمی عیلمانیەت و دیموکراسی هاوچەرخدا خۆیان بگونجێنن ؟
سەرەتا دەبێت بزانین لەم ناوچەیەدا کەپێی دەوترێت ڕۆژهەڵاتی ناوین بونیادێکی سیاسی بۆماوەیی نەرێتی بوونی هەیە کە پێدەچێت لەگەڵ ئەم تەوژمەی گۆڕانکاری کە سەرەتاکەی لە کێشانەوەی هێزی هاوپەیمانان و ئەمریکا لە ئەڤغانستانەوە دەست پێبکات .
گۆڕانکاریەکان و قۆناغەکانی پێدەچێت بە پێچەوانەی تەوژمی گۆڕانکاریەکانی بەهاری عەرەبی بێت ئەمجارە لە باکور و ڕۆژهەڵاتی ئاسیاوە هەڵبکات و سەردەمێکیتر و جۆڕێک لە ژیان و گۆڕانی جیێۆپۆلۆتیکی نوێ بکات بە بەرگی نەتەوە و حوکومڕانەکاندا لە ڕۆژهەڵاتی ناوڕاست کە نەگونجێت لەگەڵ هەمان کەرەستەو عەقڵی سیاسی دینی و کۆمەڵایەتی دەیەکانی پێشتر هەربۆیە چۆن زریان و تەوژمی نوێی گۆڕانکاری بەڕێوەیە دەشبێت ئەوو کەرەستە و بونیاتانە و کەسایەتی و کاریزما سیاسیانەی کەدەشێت لەگەڵ ئەم تەوژمە بکەونە گەمەی سیاسی کەسایەتی و هێز و مەعریفەی سیاسی نوێ وە بەکەرەستەیەک و میتۆدێکیتری سیاسی لەگەڵ تەوژمەکە دەرکەون خۆگونجێن و جیهانبینی نوێیان هەبێت بۆ گۆڕانکاریەکان دەنا هەموو ئەگەرێک و ئاڕاستەیەکیتری پێچەوانە واریدە .
باشە لەم ناوچەیە و بەتایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوراست حەقیقەتی ئەو دەوڵەتە ئاینییە چیە كە ئیسلامیە تازەگەرەكان و ئوسوڵیە هاوچەرخەكان لە رێگای چەمكی حاكمیەتی ئیلاهی و ویلایەتی فەقیهەوە پێشنیاری دەكەن؟.
ئەم تێزە هێندەی ئەوەی راستی رەوڕەوەی مێژووی ئیسلامی و واقیعیەتی گردبونەوەی سیاسی ئەو سەردەمە بخاتە روو، لەسەر وەهم یاخود جەهل بنیاتنراوە، ، چونكە دەوڵەت بەتایبەتی لەدوای كۆتایهاتنی سەردەمی راشیدینیەكان كە دەسەڵاتیان لە رەمزییەت و سیاسەتدا گردكردبووەوە، هەرگیز دەوڵەتێكی ئاینی نەبووە.
هەرگزیش ناتوانرێت دەوڵەتێكی ئاینی دروستبكرێت، چونكە دەوڵەت بە سروشتی خۆی دونیایی، زەمانی و سیاسییە، ئامانجی مومارەسەكردنی دەسەڵات و ئیدارەدانی بەرژەوەندییەكانە یاخود دیاریكردنی چارەنوسەكانە لەسەر ئەم زەوییە، چونكە ژیان لێرەدا ئامانجە، بەڵام لە ئایندا ژیان تەنها وەسیلەیەكە یاخود ئەزمون یا ناڕەحەتییەكە، بەئامانجی رزگاربونە بۆ گەشتن بە ئەو دونیا.
لەوانەیە هەندێ دەوڵەت پشت بە شەریعەتێكی ئاینی یاخود بەهایەكی ئەخلاقی یاخود بنەمایەكی فەلسەفی ببەستێت و سیاسیەكانیش بۆ ئیدارەدانی كاروبارەكان و بەرژەوەندییەكان ئیلهامی لێوەربگرن. ئەمە حاڵی دەوڵەتەكان بووە، بەكۆن وتازەكانیشەوە، لەو دروشمانەی كە بەكاریانهێناوە وەك یەكسانی، یا دادگەری، یا پێشكەوتن، یا ئازادی یاخود ئیشتراكی ..بەڵام هەرگیز لەسروشتە دونیاییەكەی نەگۆڕیوە، واتە لەوەی كە دەوڵَەت مومارەسەركردنێكی مرۆڤانەیە، كەوەك هەموو كارەكانی مرۆڤ توشی هەڵە و كەموكورتی دەبێت.
ئەوانەی كە دەسەڵاتیان گرتۆتە دەست لە ئەمیرو سوڵتانەكان، هەرگیز ئیدعای پاكێتی و پیرۆزییان نەكردووە، وەهاش خۆیان پێش كەشنەكردووە كە لەهەموو خەڵك زاناترو باشترن، تەنانەت خودی خەلیفەكانی راشیدینیش وەك دەزانرێت ئەم ئیدعایانەیان نەكردووە.
هەربۆیە دەبینین كە خەلیفەی یەكەم (ئەبوبەكری سدیق) دەسەڵات دەگرێتە دەست بەخەڵكەكە دەڵێت من لەئێوە باشترنیم، هەرچی كەسێك هەڵەیەكی لەمن بینی با راستم بكاتەوە ئەگەر بە شمشیرێش بێت.
بانگەوازكارانی حاكمیەتی ئیلاهی ئەوەیان لەبیردەچێتەوە كە لەسەر ئەم زەوییەدا تەنها حوكمی مرۆڤەكان هەیە، با بەناوی شەریعەتی ئاینیشەوە بێت، چونكە هەرچەندە بابەتەكە تایبەت بێت بە تێگەشتن لەدەقەكان یاخود جێبەجێكردنی ئەحكامەكان، دواجار ئەو كەسەی فەرمانەكە دەردەكات با پیاوی ئاینی یاخود سیاسیش بێت لەكۆتایدا دەكەوێتە ژێر ئیجتیهادو تەقدیری ئەوەوەو هەرگیز ناگاتە پلەی یەقینی رەها. بەم مانایە جۆرێك لە جیاكردنەوە لەنێوان دەسەڵاتی سیاسی و ئاینی بەدرێژایی مێژووی ئیسلامی هەبووە جا چ لەلای سونەكان بێت یاخود شیعەكان.
بەجۆرێك دەسەڵاتداران دەسەڵات مومارەسەدەكەن،و زانایانیش كاریان یاسادانان و چاودێری و ئامۆژگارییە.ئەم جیاكردنەوەی دەسەڵاتەش لەنێوان دەسەڵاتداران و زانایاندا لەبوارەكاندا جۆرێك لە سەقامگیری لەنێوان دەسەڵاتە مادی و رەمزییەكاندا دروستكردووە، كەئەمە ئەو شتەیە بانگەوازخوازانی دەوڵەتی ئاینی رەتی دەكەنەوە.
خودی دەسەڵات جۆرێكە لەسەركوتكردن، هەرچەندە شە رعیش بێت، چونكە ئەگەر هەردوو دەسەڵاتی سیاسی و ئاینی لەیەك دەسەڵاتدا كۆكرایەوە هیچ دەروازەیەك نامێنێت بۆ لێپرسینەوە یاخود رەخنەكردنی ئەو دەسەڵاتە، سەركوتكردنیش رەها دەبێت، وەك ئەوەی لەدەوڵەتە ئۆتۆكراسییەكاندا هەیە كە دەسەڵاتدار خۆی بەنوێنەر یا جێگر یا سێبەری خودا دەزانێت لەسەر زەویدا.
لەدەوڵەتە شمولیەكانیشدا تەنها تاكە سەركردەیەك دەسەڵاتی رەهای هەیە، لەهەردوو حاڵەتەكەشدا دەسەڵاتدار بەئارەزووی خۆی لە مەملەكەتەكەیدا رەفتار دەكات.
هەربۆیە بانگەوازخوازانی حاكمیەتی ئیلاهی هەوڵیاندەدا ئەو سنورانەی ئازادی نەهێڵن كە دەوڵەت لەكۆمەڵگا ئیسلامیەكاندا دەستەبەریكردبوو، بۆ ئەوەی بەجۆرێك مومارەسەی دەسەڵات بكەن وەك
سەردەمی دادگاكانی تەفتیش لەسەردەمەكانی ناوەڕاستدا.
باشترین بەڵگەش لەم سەردەمەدا ئەوەیە كە ئیسلامیەكانی سۆماڵ دەوڵەتەكەی خۆیان ناو ناوە (دادگاكان) و دادگاش دەزگایەكی دەوڵەتە، بەڵام تۆ دەوڵەتەكە ناوبنێیت دادگا، ئەمە مانای ئەوەیە كە ئامانجی دامەزرێنەرەكانی مومارەسەكردنی تۆڵەو تیرۆركردنە.
سەرباری هەموو ئەوانەش گرفتێكی دیكە سەرهەڵدەدات لەو دەوڵەتانەی كە بەمەنتیقی شەریعەت و فەتوا یاخود سیفەتی پیرۆزی و پێویستی رەها دەدەن بەكردارەكانیان و حكومدەكەن، ئەویش ئەوەیە بەچ مەزهەبێك حوكمی ئەو دەوڵەتانە دەكەن كە هەمەجۆرە تائیفە یاخود مەزهەبی تیادایە؟.
وەك ئاشكرایە لەدوای ئەو جیابونەوە مێژووییەی كە لەنێوان موسڵماندا رویدا هیچ جۆرە هەمئاهەنگی و پەیوەندییەك لەنێوانیاندا نەماو هەر تائیفەیەك وەك هەرێمێكی داخراو لەدونیای خۆیدا دەژیا، ئەگەر ئێستا هەر كرانەوەیەكیش بەدیبكەین بەسەر یەكتریدا بەهۆی فەزای تازەگەری و دەزگاكانی وەك خوێندنگاو كۆمپانیاو بازاڕو حزبەیەوە، ئەمە جگە لەدەزگا پەروەردەیی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەمنیەكان.
هەرچ كاتێك هەر تائیفەیەك گەڕایەوە بۆ فیقه و یاساكانی خۆی بۆ ئیدارەدانی بەرژەوەندییە گشتیەكان و ژیانی هاوبەش ئەوا كۆمەڵگا مین رێژدەكەن و بنەماكانی دەوڵەت و نیشتیمان لاوازدەكەن، هەروەك چۆن پەیوەندیی نێوان موسڵمانان و ئەوانی دیكەش مین رێژدەكەن.
تەنانەت ئەم نەخۆشیەش گەشتۆتە ناو ئەندامانی یەك تائیفەش، بەجۆرێك هەر حزبی و كۆمەڵەیەك خۆی بەخاوەنی راستی رەها دەزانێـت كە هیچ جۆرە جەدەلێك هەڵناگرێت، هەرئەمەشە وەها دەكات كە دەوڵەتی ئاینی مەحاڵ بێت لە كۆمەڵگایەكی تائیفی دا.
لەجیهانی ئیسلامیدا پیاوانی ئاینی لەگەڵ شەپۆلەكانی تازەگەری فیكریدا هاتونەتە دواوەوە، بەڵام وازیان نەهێناوە لە بوچونەكانیان نەهێناوە، كاتێكیش كە پرۆژە نەتەوەییەكان، و بەرنامە ئیشتراكییەكان ئەوانەی كە هەربەمردوویی لەدایكبون شكستیان هێنا، ئیسلامگەراكان لەسەر گۆڕەپانەكە دەركەوتنەوە، من ناڵێم ئەوان بە عەقڵیەتێكی كۆن یاخود سەلفی یاخود چاكسازی هاتنەوە، بەڵكو بە عەقڵیەتێكی بەبەردبوو بۆ چەسپاندنی چەند نمونەیەكی خراپ دەركەوتنەوە، ئەویش لەرێگای چەند شێوازو ماركەیەكی ئیسلامییەوە، بەتایبەتیش ماركەی تیرۆری خۆكوژییەوە.
لەكۆتاییدا هیچ مەجالێك بۆ دروستبونی دەوڵەتێكی مەدەنی نیە ئەگەر بێتو عەقڵیەتە تاكڕەو شمولییەكان نەگۆڕدرێت، بەجۆرێك كاروبارەكان بەمەنتیقی ئیمانی موقەدەس یاخود عەقائیدی ئایدۆلۆژی بەڕێوەنەچێت، ئەگەر دروشمەكە هەرچییەكیش بێت.بەڵكو پێویستە لەڕێگای دەستاودەستكردنی دەسەڵات و ئیدارەدانێكی عەقڵانی و قانونی دەستكردو هاوبەشێتی بنیاتنانەوە بەڕێوەبچێت.
چونكە پێشینەكان بەوەی داهێنانیانكردوەو دروستیانكردوە گۆڕانكاری و ئاڵۆگۆڕیان كردووە، هەرئەمەش چاوەڕوان دەكرێت لە شوێنكەوتە هاوچەرخەكانیان كە داهێنان بكەن و گۆڕانكاری ئەنجامبدەن، نەك لەڕووە خراپەكەوە بەڵكو لەڕوی ئیجابی و بنیاتنانەوە، دەنا مەگەر بێهودانە بەدوای چارەسەری گرفەتەكاندا بگەڕێین
یاسین شێخ ساڵح بەرزنجی
ڕێکخەری گشتی پ.د.د
