02/10/2025
đŽ Hija e arkivoleve â Frika e shqiptarĂ«ve nga rikthimi i shĂ«rbimit ushtarak nĂ« Serbi
Familjet shqiptare nĂ« jug tĂ« SerbisĂ« ndiejnĂ« njĂ« valĂ« tĂ« re shqetĂ«simi: rikthimi i mundshĂ«m i shĂ«rbimit tĂ« detyrueshĂ«m ushtarak nĂ« Serbi po u kthen frikĂ«n e viteve â80 dhe â90.
Kur dĂ«gjon fjalĂ«n âushtriâ, Sadik Sadiku nga Rahovica e PreshevĂ«s, nĂ« jug tĂ« SerbisĂ«, nuk mendon pĂ«r mbrojtje, por pĂ«r arkivole tĂ« mbyllura hermetikisht, qĂ« sollĂ«n dhimbje nĂ« familjen e tij.
Dyzet e tre vjet mĂ« parĂ«, nipi i tij, Yzeiri, u kthye i vdekur nga shĂ«rbimi ushtarak nĂ« ArmatĂ«n Popullore tĂ« JugosllavisĂ« (APJ). Trupi i tij mbĂ«rriti nĂ« shtĂ«pi nĂ« njĂ« arkivol tĂ« mbyllur â pa mundĂ«sinĂ« qĂ« familja ta hapte dhe ta shihte.
Autoritetet ushtarake tĂ« kohĂ«s e pĂ«rshkruan rastin si âvetĂ«vrasjeâ, duke thĂ«nĂ« se i riu ishte hedhur nga njĂ« objekt i lartĂ«. Por, familja nuk e pranoi kurrĂ« kĂ«tĂ« version. Rrethanat ngritĂ«n dyshime tek ajo pĂ«r maltretim apo edhe vrasje.
Sot, paralajmërimet e autoriteteve serbe për rikthimin e shërbimit të detyrueshëm ushtarak i kanë rikthyer Sadikut frikën e vjetër.
Rikthimi i shërbimit ushtarak dhe shqetësimi i komunitetit shqiptar
Javë më parë, shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë së Serbisë, Millan Mojsilloviq, deklaroi se vendi nuk ka hequr dorë nga rikthimi i shërbimit të detyrueshëm ushtarak, i cili u hoq më 2011.
Presidenti serb, Aleksandar Vuçiq, njoftoi në shtator të vitit të kaluar se ka miratuar rikthimin e këtij shërbimi, i cili do të zgjaste 75 ditë.
Ministri serb i Mbrojtjes, Bratisllav Gashiq, deklaroi më 19 shtator se gjenerata e parë mund të fillojë shërbimin e detyrueshëm ushtarak në fillim të vitit të ardhshëm. Ai tha se pret që gjatë seancës së vjeshtës në Kuvend, të shqyrtohet një paketë e re ligjesh për ushtrinë.
Sipas njoftimeve tĂ« tij tĂ« mĂ«parshme, shĂ«rbimi i detyrueshĂ«m ushtarak do tĂ« vlejĂ« pĂ«r burrat nga 18 deri nĂ« 30 vjeç. Ai, gjithashtu, ka thĂ«nĂ« se ata qĂ« refuzojnĂ« tĂ« shĂ«rbejnĂ« me armĂ« pĂ«r arsye tĂ« ndĂ«rgjegjes, do tĂ« pĂ«rfshihen nĂ« sistemin e MinistrisĂ« sĂ« Mbrojtjes dhe nĂ« UshtrinĂ« e SerbisĂ«, ku do tâu gjenden vende tĂ« pĂ«rshtatshme pĂ«r tĂ« kryer shĂ«rbimin ushtarak pa armĂ«.
Kjo ka shqetĂ«suar komunitetin shqiptar nĂ« LuginĂ«n e PreshevĂ«s, nĂ« jug tĂ« SerbisĂ«, pasi kujtimet e viteve â80 â kur nĂ« Jugosllavi u thelluan pĂ«rçarjet etnike dhe u rrit presioni i Beogradit mbi shqiptarĂ«t â janĂ« ende tĂ« gjalla.
âNĂ«se mĂ« vjen njĂ« ftesĂ« e tillĂ«, natyrisht qĂ«, si tĂ« gjithĂ« tĂ« rinjtĂ« shqiptarĂ« nĂ« LuginĂ«n e PreshevĂ«s, do tĂ« jem i shqetĂ«suar, pĂ«r shkak tĂ« rasteve qĂ« kanĂ« ndodhur mĂ« parĂ«. Si i ri, kam frikĂ« se mos pĂ«rsĂ«ritet ajo histori e errĂ«t qĂ« u ndodhi ushtarĂ«ve shqiptarĂ« nĂ« UshtrinĂ« jugosllaveâ.
Valoni â identiteti i vĂ«rtetĂ« i tĂ« cilit Ă«shtĂ« i njohur pĂ«r redaksinĂ« e Radios Evropa e LirĂ« â mbush kĂ«tĂ« vit 18 vjet. Ai thotĂ« se shĂ«rbimi i detyrueshĂ«m ushtarak tashmĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« temĂ« diskutimi mes shumĂ« tĂ« rinjve nĂ« LuginĂ«n e PreshevĂ«s.
I vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r sanksionet e mundshme ligjore, Valoni thotĂ« se nuk do tâi pĂ«rgjigjej ftesĂ«s pĂ«r shĂ«rbim ushtarak. Dhe nĂ« atĂ« rast, sipas tij, zgjidhja e vetme do tĂ« ishte âlargimi nga shtĂ«pia dhe shtetiâ.
Deputeti i vetĂ«m shqiptar nga Lugina e PreshevĂ«s nĂ« Kuvendin e SerbisĂ«, Shaip Kamberi, dorĂ«zoi muajin e kaluar njĂ« propozim pĂ«r krijimin e njĂ« komisioni tĂ« posaçëm, âme mandat pĂ«r tĂ« zbardhur rastet e vdekjeve tĂ« 135 ushtarĂ«ve shqiptarĂ« nĂ« radhĂ«t e ArmatĂ«s Popullore tĂ« JugosllavisĂ« (APJ), gjatĂ« viteve â80â.
TĂ« dhĂ«nat pĂ«r kĂ«ta 135 ushtarĂ« â emrat, mbiemrat, periudhat e shĂ«rbimit dhe vendet ku kanĂ« shĂ«rbyer â Kamberi tha se i ka siguruar nga shoqatat nĂ« KosovĂ«, tĂ« cilat i grumbulluan nga familjarĂ«t dhe mediat.
âĂĂ«shtje tjetĂ«r Ă«shtĂ« se kur kryetarja e Kuvendit, Ana BĂ«rnabiq, do ta vendosĂ« kĂ«tĂ« propozim nĂ« rend dite pĂ«r votimâ, thotĂ« Kamberi pĂ«r Radion Evropa e LirĂ«.
Ai shton se, duke marrë parasysh se shumica e votave në Kuvend i përkasin Partisë Përparimtare Serbe të Vuçiqit, nuk është shumë optimist se propozimi do të miratohet.
Natasha Kandiq, nga Fondi për të Drejtën Humanitare në Beograd, konfirmon për Radion Evropa e Lirë se, si pjesë e hulumtimit të kësaj organizate për humbjet njerëzore gjatë luftës në Kosovë më 1999, janë mbledhur edhe të dhëna për vuajtjet e shqiptarëve që shërbyen si ushtarë të rregullt në kazermat e APJ-së.
Ajo thekson se këto të dhëna nuk janë të plota, por përmbajnë emrat dhe mbiemrat e ushtarëve, ndërsa burimi i tyre janë familjet ose mediat.
âTĂ« dhĂ«nat tregojnĂ« pĂ«r rrethana tĂ« çuditshme, se nĂ« kazermat nĂ« Serbi ka pasur vetĂ«vrasje tĂ« dyshuaraâ, thotĂ« Kandiq.
Në tri raste, sipas saj, familjet morën njoftime për vetëvrasje, por dyshojnë në vërtetësinë e këtyre raporteve.
Kryetarja e Kuvendit të Serbisë, Ana Bërnabiq, nuk iu përgjigj pyetjeve të Radios Evropa e Lirë lidhur me kërkesën e deputetit Kamberi.
As Ministria e Mbrojtjes e Serbisë nuk dha përgjigje për të sqaruar nëse ajo dhe Ushtria e Serbisë disponojnë informacione për vuajtjet e ushtarëve shqiptarë në kazermat e APJ-së dhe rrethanat e vdekjes së tyre.
âVdekja e çoroditurâ e njĂ« tĂ« riu: Tragjedia e Yzeir Sadikut
Vdekja e Yzeir Sadikut, 25 vjeç, gjatë shërbimit ushtarak la një plagë të pashlyeshme në familje, rrëfen axha i tij, Sadik Sadiku.
Ai tregon se Yzeiri kishte nisur shërbimin ushtarak në tetor të vitit 1981, pas pjesëmarrjes në protestat e të rinjve shqiptarë në Prishtinë, gjatë marsit dhe prillit të atij viti, për të kundërshtuar pozitën politike dhe juridike të Kosovës në Jugosllavi.
Sadiku thotĂ« se pĂ«r kĂ«tĂ« aktivitet, Yzeiri u thirr nĂ« biseda informative nga eprorĂ«t ushtarakĂ«, mĂ« 11 dhe 12 prill 1982, nĂ« kazermĂ«n âLoraâ nĂ« Split tĂ« KroacisĂ«, ku shĂ«rbente si marinar.
Një ditë më pas, vëllai i Yzeirit, Adem Sadiku, udhëtoi për në Split, pasi familja mori një telegram nga APJ-ja që e njoftonte se Yzeiri ishte sëmurë rëndë.
Pak mĂ« vonĂ«, familjes iu dha lajmi se Yzeiri kishte vdekur. Sipas versionit zyrtar tĂ« autoriteteve ushtarake, shkaku i vdekjes ishte vetĂ«vrasja â ai kishte kĂ«rcyer nga objekti ku po zhvillohej biseda informative.
Sadiku kujton se në Split, më pas, ka shkuar edhe babai tashmë i ndjerë i Yzeirit, Rrustemi, i cili me profesion ishte hoxhë.
Ai arriti ta shihte kufomën e të birit përpara mbylljes hermetike të arkivolit.
Sipas Sadikut, ai pa shenja dhune dhe torture nĂ« trupin e Yzeirit â çka bĂ«ri qĂ« familja tĂ« dyshonte se ai nuk u vetĂ«vra, por u vra nga eprorĂ«t qĂ« po e merrnin nĂ« pyetje.
Rënia e të rinjve shqiptarë në APJ
Yzeiri nuk ishte i vetmi i ri shqiptar që u kthye i vdekur nga shërbimi i detyrueshëm ushtarak në Armatën Popullore të Jugosllavisë (APJ).
âGati se nuk ka ditĂ« qĂ« nuk qaj. Ăka tĂ« bĂ«j⊠nuk ka njeriu çfarĂ« tĂ« bĂ«jĂ«â, thotĂ« Mihanja pĂ«r Radion Evropa e LirĂ«.
Autoritetet ushtarake të APJ-së ia sollën kufomën e të birit deri në hyrje të fshatit Bardh i Vogël në Fushë Kosovë, ku familja Krasniqi jeton edhe sot.
Mihane Krasniqi.
Urdhrin e tyre që arkivoli i mbyllur hermetikisht të mos hapej, familjarët nuk e zbatuan.
Mihanja donte të ndahej me të birin para se të varrosej, në praninë e mijëra qytetarëve.
Abedini, asokohe 21 vjeç, kishte nisur shërbimin ushtarak në APJ në Manastir të Maqedonisë së sotme të Veriut. Në shtator të vitit 1991, ai u transferua në Knin të Kroacisë, në frontin e luftës që shpërtheu pas shpalljes së pavarësisë së Kroacisë.
Familjari i tij, Fadil Krasniqi, thotĂ« se Abedini fillimisht ishte paraburgosur, pĂ«r shkak se kishte refuzuar urdhrin e eprorĂ«ve pĂ«r tâu pĂ«rfshirĂ« nĂ« luftĂ« kundĂ«r forcave kroate.
Familjarët dyshojnë se gjatë qëndrimit në paraburgim, ai ishte torturuar.
Sipas Fadilit, Abedini, më 11 shkurt të vitit 1992, u dërgua në një shtëpi të kujdesit shëndetësor në kuadër të ushtrisë në Knin dhe aty humbi jetën. Sipas raportit zyrtar të APJ-së, ai ishte vrarë rastësisht nga një ushtar serb, por familja nuk e besoi këtë version.
Dyshimet e familjes u konfirmuan më vonë edhe nga dënimi simbolik i autorit të vrasjes.
QĂ« nga fillimi i viteve â90, nĂ« ato institucione u instaluan masat represive tĂ« SerbisĂ« dhe shumica e shqiptarĂ«ve u pushuan nga puna.
KMDLNJ: Nuk kanë qenë vetëvrasje, por ekzekutime
Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut në Kosovë (KMDLNJ), i themeluar në vitin 1989, ka grumbulluar të dhëna për ushtarët shqiptarë që humbën jetën në rrethana të dyshimta gjatë shërbimit në APJ.
Drejtori aktual i KMDLNJ-së, Behxhet Shala, thotë për Radion Evropa e Lirë se incidentet me ushtarët shqiptarë u shtuan pas demonstratave në Kosovë në vitin 1981, kur shqiptarët kërkonin avancimin e pozitës juridike dhe politike të Kosovës brenda Federatës jugosllave.
Sipas Shalës, KMDLNJ-ja ka dokumentuar rreth 115 raste të vdekjeve të dyshimta të të rinjve shqiptarë në APJ.
Për shumicën e këtyre rasteve, raportet zyrtare të autoriteteve ushtarake i paraqisnin vdekjet si vetëvrasje ose aksidentale.
Ai shpjegon se gjatĂ« viteve â80, verifikimi i mĂ«nyrĂ«s sĂ« vdekjes nga ekspertĂ« tĂ« pavarur ose familjet ishte pothuajse i pamundur, pasi kufomat e tĂ« rinjve shqiptarĂ« iu kthyen familjeve nĂ« arkivole tĂ« mbyllura hermetikisht.
NĂ« ceremonitĂ« mortore lejohej tĂ« merrnin pjesĂ« vetĂ«m anĂ«tarĂ«t e ngushtĂ« tĂ« familjes, gjithmonĂ« nĂ«n vĂ«zhgimin e autoriteteve ushtarake dhe tĂ« sigurisĂ«. MegjithĂ«se kjo praktikĂ«, ndonjĂ«herĂ«, nuk Ă«shtĂ« respektuar plotĂ«sisht gjatĂ« viteve â80, me fillimin e viteve â90, situata ka ndryshuar tĂ«rĂ«sisht, sipas ShalĂ«s.
âAtĂ«herĂ«, JugosllavisĂ« nuk i interesonte mĂ« nĂ«se familjet hapnin arkivolet. NĂ« njĂ«farĂ« mĂ«nyre, vrasja e shqiptarĂ«ve u bĂ« rutinĂ« dhe u pĂ«rdor si mjet politik pĂ«r tĂ« arritur qĂ«llime tĂ« caktuaraâ, thotĂ« Shala dhe shton se KMDLNJ-ja, atĂ«kohĂ«, u ka rekomanduar familjeve tâi hapnin arkivolet pĂ«r tâi parĂ« tĂ« afĂ«rmit e tyre.
Dhe kjo, shpesh, zbulonte se nuk bëhej fjalë për vetëvrasje.
Shala shton se rreth 70 pĂ«r qind e kĂ«tyre vrasjeve kanĂ« ndodhur jashtĂ« territorit tĂ« SerbisĂ«, nĂ« republikat e tjera tĂ« ish-JugosllavisĂ«, âpĂ«r tĂ« mos ngjallur dyshime nĂ« opinionin publikâ.
Mosbesimi i arsyeshëm
SituatĂ«n e pĂ«rshkruan ngjashĂ«m edhe deputeti i Kuvendit tĂ« SerbisĂ«, Shaip Kamberi. Sipas tij, familjarĂ«t e njĂ« numri tĂ« tĂ« rinjve shqiptarĂ« qĂ« humbĂ«n jetĂ«n gjatĂ« shĂ«rbimit nĂ« APJ, i kanĂ« hapur arkivolet dhe kanĂ« konstatuar se versioni zyrtar â vdekje si âvetĂ«vrasjeâ ose âincident fatalâ â nuk pĂ«rputhej me realitetin.
Edhe Kandiq beson se familjet e ushtarëve, por edhe deputeti Kamberi kanë të drejtë të kërkojnë hetimin e këtyre rasteve dhe publikimin e dokumentacionit ekzistues. Sipas saj, të dhënat duhet të gjenden në arkivat e Ushtrisë së Serbisë.
âNĂ«se do tĂ« formohej njĂ« komision anketimi, do tĂ« duhej tĂ« bazohej nĂ« tĂ« dhĂ«nat e disponueshme dhe mĂ« pas duhet tĂ« pritet qĂ« autoritetet shtetĂ«rore tâi j*pin tĂ« dhĂ«nat. KĂ«shtu siç Ă«shtĂ« tash, kjo mbetet gjithmonĂ« njĂ« pyetje e hapurâ, thotĂ« Kandiq.
Ajo shton se do tĂ« ishte e dobishme nĂ«se ndonjĂ« institucion nĂ« KosovĂ« do tâi grumbullonte tĂ« gjitha tĂ« dhĂ«nat e disponueshme nga burime tĂ« ndryshme brenda vendit.
Duke folur për Radion Evropa e Lirë, Kandiq përmend edhe një ngjarje që, siç thotë, tronditi opinionin në ish-Jugosllavi, më 3 shtator të vitit 1987.
Sipas autoriteteve të APJ-së, në kasermën në Paraqin të Serbisë, ushtari shqiptar nga Kosova, Aziz Kelmendi, nga fshati Karaçicë e Shtimes, pretendohet se me armë automatike qëlloi për vdekje katër ushtarë dhe plagosi disa të tjerë. Autoritetet raportuan se Kelmendi u gjet i vetëvrarë disa qindra metra larg kazermës.
Kandiq thotë se pas kësaj ngjarjeje, autoritetet duket se toleruan qëllimisht shmangien e shërbimit ushtarak nga ana e shqiptarëve, të cilët largoheshin jashtë vendit për të mos e kryer këtë detyrim.
Kamberi tani shpreh dronĂ« se rikthimi i shĂ«rbimit tĂ« detyrueshĂ«m ushtarak, tĂ« cilin po e paralajmĂ«rojnĂ« autoritetet serbe, ka pikĂ«risht kĂ«tĂ« qĂ«llim â shmangien e kĂ«tij detyrimi nga ana e shqiptarĂ«ve tĂ« LuginĂ«s sĂ« PreshevĂ«s dhe largimin e tyre.
Ndaj, thotë ai, çështja e shërbimit të detyrueshëm nuk prek vetëm të kaluarën, por edhe të ardhmen e shqiptarëve në Luginën e Preshevës.
