27/09/2025
Arti muzikor si dekor dhe si substancë narrative
Që në titull, romani “Polifoni e mendjeve të lira” na sugjeron një ndërtim të ndërlikuar si një partiturë shpirtërore, ku çdo mendje, çdo zë, është një linjë melodike në kërkim të lirisë së vet, si një përplasje e qetë e një kryengritjeje të heshtur të shpirtit njerëzor kundër skemës së instaluar autoritare dhe shoqërore.
Fjala “polifoni”, që për ne shqiptarët nuk është vetëm term muzikor por edhe gurthemeli i identitetit tonë të thellë shpirtëror, shndërrohet në metaforë të një shoqërie që nuk heshtë, por mendon me zë të shumëfishtë - me zë të lirë.
Shumë filozofë antikë, si Pitagora dhe më vonë edhe neoplatonikët, besonin se harmonia universale manifestohej edhe në shpirtin e njeriut, dhe muzika ishte një model i kësaj harmonie. Prandaj, njerëzit që përfaqësonin këtë harmoni shpirtërore quheshin figurativisht “njerëz muzikor” (mousikos aner), njerëz të artikuluar e të guximshëm, jo domosdoshmërisht për shkak të aftësive të tyre muzikore, por sepse përfaqësonin harmoninë e shpirtit, mendjes dhe karakterit - ideale që lidhen me kuptimin e lashtë për muzikën.
Autori, në mënyrë mjeshtërore gërsheton pikëpamjet e filozofisë me artin, dhe nuk heziton të fus në rrëfim terma muzikorë, si një mënyrë për të skanuar brendinë e njerëzve - jo thjesht si personazhe, por edhe si zëra, si tinguj që kërkojnë të mbijetojnë në një botë që heshtjen e quan rregull.
Përdorimi i septakordit G7 - një kulmim me tension të brendshëm e të pashpërthyer, sugjeron gjendjen psiko-fizike të personazheve: një shpërthim i përmbajtur, një thirrje që nuk bërtet, por jehon në thellësi. Ky septakord është si hapi i fundit përpara kthesës, si fjalia që ngrihet por nuk përmbyllet - duke e lënë lexuesin pezull mes muzikës dhe mendimit.
Autori ndan rolet në mënyrë mjeshtërore, duke krijuar një shumëzërësh që nuk është vetëm strukturë, por edhe ideologji: çdo zë vjen si një jehonë epike që s’ka nevojë për skenë, por mbart një funksion, një qëllim, një dramë të përjetuar.
Romani është i strukturuar mbi një shumëzërësh të imagjinuar, ku personazhet funksionojnë si role në një këngë të pambarimtë polifonike: marrësi, prerësi, hedhësi, isoja bazë, e lartë, përforcuese dhe ajo e lëvizshme. Kjo ndarje nuk është formale, por përfaqëson mënyrën se si ndërtohet mendimi i lirë në një shoqëri që përpiqet të mbijetojë nën peshën e autoritetit, heshtjes dhe harresës.
Autori shfaq guximin e tij artistik duke përfshirë në strukturën e romanit jo vetëm figura imagjinare, por edhe ikona reale të artit botëror, të cilat shërbejnë si shenja orientimi në një botë që ka humbur kompasin moral. Balerini legjendar, Vaslav Nijinsky, me lëvizjet e tij, që sfidonte gravitetin dhe normat, bëhet këtu simboli i shpirtit që refuzon të ngjizet nga toka - një shpirt që nuk kërkon të vallëzojë mbi skenë, por mbi kohë. Ai përfaqëson guximin për të ndryshuar rrjedhën e një tradite të ngurtë, një akt rebelimi që ndërlidhet me vet frymën poetike të ndërtimit të romanit.
Vepra muzikore si “4'33” e kompozitorit John Cage, ku heshtja bëhet muzikë dhe mungesa e tingullit shndërrohet në përjetim, përbëjnë një ndërhyrje të thellë konceptuale në rrëfim. Kjo vepër është si një pasqyrë e të pavetëdijshmes njerëzore - një përpjekje për të dëgjuar atë që zakonisht e quajmë asgjë, por që në të vërtetë është shumëçka. Dhe, mbi të gjitha, në mënyrë të përhershme dhe gati tinëz, na shoqëron një melodi e vetme: një fishkëllimë me tempin 72, me titullin e thellë “Zemra që nuk tradhton”. Kjo melodi bëhet lajtmotiv i romanit; ajo që lidh, ngjiz, përforcon dhe rikthen gjithçka në vendin e vet, njësoj si një tingull i lashtë që rikujton origjinën. Tempi 72 - afërsisht ritmi i një zemre pa ngarkesë emocionale, është simboli i njeriut që, edhe kur çdo gjë tjetër ndalet, gjen brenda vetes fuqinë për të vazhduar.
Autori e përmbyll këtë ide përmes një pohimi që ka peshën e një aforizmi:
“Kur botës t’i ketë mbaruar treni, njerëzit shpikin diçka vetë për të lëvizur”!
Një fjali që është njëherazi poetike dhe ekzistencialiste, e cila sintetizon thelbin e gjithë romanit se, liria e mendjes nuk është luks, por domosdoshmëri për mbijetesën shpirtërore.
Pra, në këtë roman, arti muzikor nuk është vetëm dekor, por substancë narrative. Përmes referencave ndaj veprave dhe krijuesve botërorë, autori krijon një urë që lidh hapësirën e tij gjeografike shpirtërore me Perëndimin e ftohtë, në përpjekjen për të rikthyer një identitet që nuk është shpërbërë asnjëherë nën peshën e kohëve.
Porosia që rri pezull mbi tërë romanin, si një fije drite në një burg të harruar, është: Të vërtetët ikin pa zhurmë, por ata kthehen gjithmonë si tingujt e melodive të bukura që nuk shuhen kurrë!
Korab Shaqiri, recensent
