02/08/2025
MIZO KAWLPHAI LUT HMASATE
Mizo kawl phai lut hmasa berte chu Hmunhmeltha khua atangin Pu Hriattlira ( Kammawia pa),Pu Ekthawha,Pu Thangruma leh Pi Thanghangi te an ni a, `1914 k*mah an lut nia hriat a ni.Chumi hnu 1916-17 vel khan Pu Sainguauva ho in 30 vel an lut leh bawk a,Letpankhun venghlui khua an din a,1919-20 ah Champhai leh a chhehvel khua atangin in 100 vel lai chuan Kawl phai an lut leh a, 1922 k*mah pawh Champhai leh a chhehvel khua atang thovin in 100 vel an lut leh bawk a ni.he tih hun lai hian Kawl phaiah Mizo khua khaw li chauh a la awm a, Letpankhun ,Tuihang rala Pu Kapa veng ,Tuihang k**a Pu Thawma veng leh Tuivar khua Suakdaia veng te an la ni awm e. Heng kawl phai lutte hian Letpankhung,Tuivar, Tuihang rala Pu Kapa veng leh Pu Thawma vengte an pan deuh ber a, Tuivar kam Nanzilu ah khawthar an sat hlawm a, Khuangleng khua atanga lo chho Pu Pahranga chuan Pyinkhung khua a din bawk.Tin, Pu Saltea leh Pu Lalauvan khawthar an din bawk a, Pu Suakbawnga leh Pu Suakchhungate unauvin Phulzuan khua an din leh bawk a ni, Heng hun lai hian Lusei te chuan leileh an la thiam lova Kawl phai ngaw dur chhah pui chu thiatin thingtlang lo neihin buh an ching thin a, Kawl inahte inhlawhfain leileh dan kal hmangte an zir a ni.
Khang hun laia Kawl lut hmasa ten khaw thar an din zinga la langsar tak Indaingoon ( Myo Hla) leh Tahan din a nih dan tlem han sawi I la, Indaingoon ( Myo Hla ) hi kawl tawng a ni a, chizawl mual tihna a ni awm e,1926 k*m khan Pu Satliana’n zu in mite awm khawmna tura a din a ni a, Letpankhung ( Venghlui) khua kha khaw lal Pu Kaikunga khan Kristian khua ngata siam a tum avangin Letpankhung khaw chhak lawkah Indaingoon khua hi a sat ta a, zu in duh zawng zawngin zalen taka an awm ve theihna tura din a ni awm e. Pu Satliana hi sipaia a tan laiin an commanding sapin England ah a hruai thla ve a k*m khat zet England ah a zuk awm ve a ni. Pu Satliana hi Mizo zinga tu khaw hriatpui lem lova Mizo sapram thleng hmasa ber pawh a ni hial mai thei a ni. Tahan khua hi Pu Sapchhawna te pafa za leh Pu Tuahhranga ( Rev) ten 1927 k*ma an din a ni a,Krisatian khua atana an din a nih angin 1941 k*m thleng khan zu sak an khap tlat a ni. Indopui zawh hnua Tahan khua din thar leh a lo nih kha chuan zu sak an khap thin chu an thei ta bik lo a ni. Mahse, Tahan khua hi Burma rama chanchin tha thehdarhna hmun pui ber khua a ni chho ta zel a ni.
Tahan khua hi Kawlramah chuan a hming thang hle a Kalemyo ai pawhin a lar zawk emaw tih hial tur a ni. Achhan chu in sangkhat lek khua ni mahse a chhunga chengte hi an vak darh nasa a, sipai ah te, sumdawnna lamah te,zirna lamahte leh politics lamah te pawh an bei nasa a, Pathian thu lam zrinaah pawh Tahan khaw mite hi England,USA leh Southeast asia ramahte an kal nasain Burma tih aiin Tahan tih hi a lar mah zaw awm a.chu vangin, Tahan khua hi khaw mak ve tak chu a lo ni. Heng hun laia Kawl lut hmasate hi an khawsak dan a la hniam em em a, Kawl ina in hlawhfak leh Kawl ho buh denga in hlawh te, rawtuai te khawrhin ei an zawng tlangpui a ni. Thal ni senna hnuaiah pawh tlangram lo neih dan angin ni leng lengin hna an tawk a, an dam thei lovin Malaria an vei nasa em em hlawm a, an la hi a tla puar pam hlawm a ni. Mi naranin thosilen nei zo hek lo, thosi laka an him nan inhnuaiah mei an chhem khu vut vut thin a ni. 1935 hnu lamah erawh chuan tlemin an lo changkang chho ve ta a, leileh dan leh hnathawh dante pawh an lo thiam chho ve tain Lawi leh bawngte an lo nei ve ta nual hlawma Kawl zinga inhlawhfa pawh an awm ta meuh lo, Tahan chu kohhran Mission hmunpuiah dah chhoh a lo niin pastor thuthmun a lo ni ta a, sorkar lam pawn damdawi inte a lo dah chho ta zel a ni.
Khampat khua dinthar lehna
Khampat han tih hi chuan kan thinlungah Khampat b**gpui hi a lo lang nghal awm e, Khampat khua hi tunhnua Kawlphai Mizo lut hmasa ten an din chawp leh a hming an phuah chawp a ni lova, Kan pi leh pu ten Khampat hmunah hian AD 900 daih tawh khan an cheng tawh a, Khatihlai atang daih tawh khan Khampat hming hi a lo pu tawh a ni. Khampat B**gpui hi Pu Lalmawia chuan “ Pu Haa” phun tiin a sawi a, Rev.Rosiama chuan “ Pu Puha” phun tiin leh Pu Hranglein Songate erawh chuan “ Luopuia” phun titein an sawi bawk, a enga ber nge dik anga dik lo ang tih pawh a sawi theih tawh loh awm e. Khampat B**g phun chungchang thu hi Zo hnahthlak hnam chi hrang hrang Lusei, Hmar, Lai, Paite, Gangte,Halkha,Asho chin, Dai leh Bawm te pawhin an pi leh p**e thawnthuah an nei vek a ni awm e. Khampat B**gpui phun hun chungchang hi sawi thiam a har hle a, He lai Khampat B**gpui chhehvelah hian k*m 400 vel lai an lo awm nia hriat a ni a, Kabaw phairuam an chhuahsan hun vel hi AD 1200 vel nia chhut a ni a, Chuti a nih chuan Khampat B**gpui hi AD1200 vela phun nia ngaih theih a ni awm e.Khampat khua din thar leh tur hian 1952 Feb,5 khan mi 7 Tahan atangin kein Khampat an pan a, chung mite chu:-
1. Pu Thanghleia , Hnahlan
2. Pu Hrangzika( Hrangbuanga)
3. Pu Hranghmingthang
4. Pu Liansanga
5. Pu Liantawka
6. Pu Vanlalawia
7. Pu Hrangnawna *
(*1 Khampat leh B**gpui chanchin by Pu F Biakliana)
Heng mite hi ni thum lai kea an kal hnuin khaw din phalna dil turin Thenzen lal Tazi U Taih Nguan-a in an thleng a ni.zanreh ei khamah Thenzen lal nen chuan inkawmhona neiin an lo kal chhante an hrilh a,”Kan pi leh p**e atanga kan lo chen tawhna hmun Khampat ah hian rawn chen leh kan duhin khaw din thar leh an duh thute an hrilh a, I bial chhung a nih avangin khaw din phalna kan rawn dil che a ni” tiin U Taih Ngun a hnenah chuan an sawi a ni. An thu sawi chu U Taih Ngun a pa tar tawh tak k*m 90 laia upa tawh U Kyaw Oo a chuan pindan a tanga a lo hriat in pindan atanga lo chhuakin “ Lusei in ni maw? A rawn ti chhuak hlawl mai a,” In pi leh pu te lo chenna ram leh hmun ngei a ni a, thlang an tlak dawn khan an puithiamin an aiawhtu atan B**g a phun a, hetiang hian thuro a chhiah a, “ I tang zarin piallei a zal tikah he hmun ngeiah hian kan lo kir leh ang” a ti a sin. Chungthu chu ka naupan laia ka pu min hrilh thin a ni” a ti a,thinpuite inhovin inpawh takin an ti ti ho ta a ni. Thenzen khaw lalpa chuan Khampat hmuna khaw din phalna chu a pe ta a ni.
A tukah chuan Khampat b**gpui awmna bula kawl khuaah chuan kal leh nghalin khaw lal U Aung Ga Linn, U Mya Phe, U Pho Kyaw-te ho nen chuan inkhawmna an nei leh a, khaw din phalna Bialtu khaw lal U Taih Ngyun a lehkha a siam sakte chu an hmuh a, tlaiah chuan Khampat b**gpui hmun ngeiah chuan riahbuk sualin zanriah tur an buatsaih a ni. A tuk atang chuan Khampat b**gpui chhehvel ramte thlithlaiin hun an hmanga ni nga lai mai an vangkual a ni. Khampat din thar leh tura kal te Khampat b**g hmun an thlen hian Khampat b**gpui hi him takin a duah hle a ni.
Tichuan, Khampat khua din thar leh tur chuan chhungkua sawm pangate chu Dt.20.3.1952 k*mah Pu Thansanga motor hawhin Tahan atangin an phei ta a, chungte chu:-
1.Pu Thanghleia
2.Pu Keimanliana
3.Pu Hranghmingthanga
4.Pu Chalhranga
5.Pu Hrangzika
6.Pu Liansanga
7.Pu Liantawka
8.Pu Thanmawia
9.Pu Vanlalawia
10.Pu Thantlaia
11.Pu Phira
12.Pu Lalpianga
13. Pu Suakthuama
14. Pu .Vawmkuala
15.Pu Luaia te an ni.*2
( *2 Khampat leh B**gpui Chanchin by Pu F Biakliana)
Khampat b**gpui a tlusawp Khampat khua din thar leh tura kalten Khampat b**g hmun an thlen hian Khampat b**gpui chu a lo tlusawp nuai mai a le, ,mak an tiin an hlauthawng hle hlawm mai a, an ngaih a tha lo hle a ni. Khampat khua din thar leh tura lam kal hmasaten Khampat b**gpui an hmuh hian a zarin lei a lo dek tawh a, a chhawrno thain a duah hle a, an hlim hle nghe nghe a nih kha! Mahse, Khampat b**gpui chuan hliampui a tuara ding khawchhuak zo leh tur hmel pawh a pu ta lo. An mangang chuan an chhak lawka Kawl khua lal leh upate an han zawt a, An ni ho lah chuan ,” In aiawhtu a ni a,in lo thlen tawh ber chuan a dam reng a tul tawh lo a ni mai a lawm” an lo ti sam et mai a ni. An ngaih tha thei ngang hek lo le, Pu Thanghleia, Pu K Manliana leh Pu Hranghmingthanga te chu eng eng emaw thilpek kengin Buddist puithiam un rawn turin Zayacho khuaah an kal a, Buddist Puithiam U Aw Bah Ta-a chuan “ In pi leh pu te thlang an tlak dawn khan an puithiam khan an aiawhtu atan a phun a ni a,hetiang hian thuro chhiah a nei a,” I tang zarin le a deh hunah kan lo kir ang” tiin B**gpui hi inpip**e thuthlung kengtu a nih angin hun rei tak chhung a lo nghak tawh che u a,Tunah chuan nangni in lo thleng tawh a, a dam a thiang tawh love,tlin takin thuthlung a lo hlen a tawh avangin engmah ngaihthat lohna tur a awm lo, thlamuang takin va haw rawh u” tiin a lo hrilh a ni. B**g hmunah hian k*m khat emaw vel chauh an awm hmana 1953 k*m tir lamah motor kawngpui an ( tuna Khampat khua)ah hian an insawn chho leh leh ta zawk a, March ah chuan in 70 chuang lai an ni hman a ni. B**g hmuna an awm lai hian Pu Vanlalawia pa Pu Kawllula leh a farnu Ramluahthangi te an boral a, Pu Hrangzika ( Hrangbuanga) leh Pi Vanbawii te chuan fanu ( Muanchhungi) an nei a ni. Khampat khua dinthar leh a lo nih tak avang hian chung pem tharte chuan sorkarah tanpuina an dil a, sorkar chuan Khampat leh a chhehvel vat dara leilet leh huan an chin theih nan tanpuina sum Kyat 9,00,000/- lai an hmu a, chu sum hmang chuan lawi leh bawng, leilet khawl leh mipui vantlang dawrte an siam a ni.