29/07/2025
#नागपंचमी हा श्रावण महिन्यातील शुद्ध पंचमीला साजरा केला जाणारा एक महत्त्वाचा हिंदू सण आहे. या दिवशी नागदेवतेची पूजा केली जाते. भारतातील अनेक राज्यांमध्ये, विशेषतः महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि तामिळनाडूमध्ये हा सण मोठ्या उत्साहात साजरा होतो.
नागपंचमीला नागांना दूध आणि लाह्या अर्पण करून त्यांची पूजा करण्याची परंपरा आहे. अनेक ठिकाणी मातीच्या नागांच्या मूर्तींची प्रतिष्ठापना करून त्यांची विधिवत पूजा केली जाते. काही लोक प्रत्यक्ष नागांना पकडून त्यांची पूजा करतात, मात्र आता वन्यजीव संरक्षण कायद्यामुळे यावर निर्बंध आले आहेत. या दिवशी शेतीची कामे केली जात नाहीत, विशेषतः नांगरणे, खणणे किंवा माती उकरणे टाळले जाते, जेणेकरून जमिनीखालील जीवजंतूंना इजा होऊ नये.
नागपंचमी सणामागे अनेक पौराणिक कथा आहेत. या दिवशी नागदेवतेची पूजा केल्याने सर्पदंशाचे भय दूर होते आणि घरात सुख-समृद्धी येते अशी श्रद्धा आहे. हा सण निसर्गाप्रती कृतज्ञता व्यक्त करतो आणि पर्यावरणातील प्रत्येक घटकाचे महत्त्व अधोरेखित करतो.
नाग आणि शेतकरी यांचा संबंध खूप जुना आणि महत्त्वाचा आहे. भारतीय कृषी संस्कृतीत नागांना शेतकऱ्यांचा मित्र मानले जाते. या संबंधाची अनेक नैसर्गिक आणि धार्मिक कारणे आहेत:
नैसर्गिक संबंध
* उंदरांवर नियंत्रण: शेतीमध्ये उंदीर आणि घुशी पिकांचे मोठे नुकसान करतात, कधीकधी एकूण धान्याचा तिसरा भागही ते फस्त करतात. साप हे उंदीर आणि घुशींचे नैसर्गिक भक्षक आहेत. ते बिळांमध्ये घुसून उंदरांना पकडतात आणि खातात, ज्यामुळे पिकांचे मोठ्या प्रमाणावर संरक्षण होते. यामुळे शेतकऱ्यांना पिकांवरील किड्यांच्या प्रादुर्भावापासून मुक्ती मिळते आणि रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर कमी होतो.
* जमीन भुसभुशीत करणे: साप जमिनीखाली बिळे करून राहतात. त्यांच्या या हालचालींमुळे जमीन भुसभुशीत होते, ज्यामुळे पाण्याची आणि हवेची मातीत चांगली निगडीत होते. हे जमिनीच्या सुपीकतेसाठी फायदेशीर ठरते.
* अन्नसाखळीतील महत्त्वाचा घटक: साप हे नैसर्गिक अन्नसाखळीतील एक महत्त्वाचा दुवा आहेत. ते पर्यावरणाचा समतोल राखण्यास मदत करतात.
धार्मिक आणि पौराणिक संबंध
* नागपंचमीचा सण: नागपंचमी हा सण नागदेवतेप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी साजरा केला जातो. या दिवशी शेतकरी आपल्या शेतात नांगर चालवत नाहीत किंवा जमीन खणत नाहीत, कारण या काळात (श्रावण महिना) अनेक सापांचा प्रजनन काळ असतो आणि त्यांना इजा होऊ नये अशी त्यांची श्रद्धा असते.
* पौराणिक कथा: अनेक पौराणिक कथांनुसार, नागांचा संबंध शेतीच्या समृद्धीशी जोडला जातो. काही कथांमध्ये नागदेवता शेतकऱ्यांच्या पिकांचे रक्षण करते असे म्हटले आहे. एका कथेनुसार, नांगरामुळे नागिणीची पिल्ले मृत्युमुखी पडल्यावर नागिणीने शेतकऱ्याच्या कुटुंबाचा बदला घेतला, परंतु नंतर शेतकऱ्याच्या मुलीच्या नागपूजनामुळे ती शांत झाली आणि मृत कुटुंबाला पुन्हा जिवंत केले. यावरून नागांची पूजा करण्याची परंपरा सुरू झाली.
* संरक्षक आणि शुभ चिन्ह: नागांना भूमीचे रक्षक आणि घराचे संरक्षक मानले जाते. त्यांची पूजा केल्याने सर्पदंशाचे भय दूर होते आणि घरात सुख-समृद्धी येते अशी शेतकऱ्यांची श्रद्धा आहे.
थोडक्यात, नाग आणि शेतकरी यांचा संबंध केवळ धार्मिकच नाही, तर नैसर्गिकदृष्ट्या देखील परस्परावलंबी आहे. नाग शेतकऱ्यांच्या पिकांचे रक्षण करतात आणि त्यांना कीटकांच्या त्रासापासून वाचवतात, तर शेतकरी नागपंचमीसारख्या सणांच्या माध्यमातून त्यांच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करतात.