09/07/2025
🔴 *ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ*
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (1780-1839 ਈਸਵੀ), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਾਲ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਖੇਤਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਰਤਾ, ਖੇਤਰੀ ਵਿਸਤਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦਾ ਉਭਾਰ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 13 ਨਵੰਬਰ 1780 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ( ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ) ਵਿਖੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਚੇਚਕ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਿਆ । ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 12 ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । 1799 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 (ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ) ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਅਟਕ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਸਮੇਤ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਸਿੰਧ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਿਆ ।
ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਚੱਜੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ ।
* ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ: ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜ ਇੱਕ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਕਾਬਲ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ 'ਜਜ਼ੀਆ' ਟੈਕਸ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ 'ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ' ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲਾ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
* ਮਜ਼ਬੂਤ ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ: ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਫੌਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ 'ਫੌਜ-ਏ-ਖਾਸ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੂਰਪੀ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਤਰਜ਼ 'ਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ, ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਇਹ ਫੌਜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ।
* ਕੁਸ਼ਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ: ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਫੈਸਲੇ ਖੁਦ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਇਕਾਈ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਸਨ । ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵੀ ਸਰਲ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਕਸਟਮ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
* ਆਰਥਿਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਆਈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ। ਕੋਹਿਨੂਰ ਹੀਰਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਦਰਦਾਨੀ ਅਤੇ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰੀ ਉੱਨਤੀ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ ।
* ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ: ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਸਵਰਨ ਮੰਦਰ) ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਸਜਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ 'ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ' ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਵੀ, ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਅੰਤ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ 27 ਜੂਨ 1839 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਲੇਸ਼ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਵਧਦੀ ਤਾਕਤ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਅਖੀਰ 1849 ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾਇਆ ।
