22/07/2025
পি.এইচ.ডি. এনেকৈ হয় -
✒️ গিমে শ্যামল বৰা
অশেষ পৰিশ্ৰমৰ অন্তত লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা কাৰোবাৰ পিএইচডি. উপাধিক হেয়জ্ঞান কৰাৰ আগতে এইটো জনাটো দৰকাৰ যে পিএইচডি. কেনেকৈ হয়৷
পিএইচডি. এনেকৈ হয় :
১. পিএইচডি.(PhD.)ৰ গৱেষণা কৰিবলৈ NET (National Eligibility Test)/SLET (State Level Eligibility Test) বা SET(State Eligibility Test) পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হ’ব লাগিব৷ (সকলো বিশ্ববিদ্যালয়তে বাধ্যতামূলক নহয়)
২. পিএইচডি.ৰ বাছনি পৰীক্ষাৰ বাবে আবেদন কৰাৰ পিছত নিৰ্দিষ্ট দিনত অনুষ্ঠিত বাছনি পৰীক্ষাটোত অৱতীৰ্ণ হৈ যথেষ্ট ভাল নম্বৰ লৈ উত্তীৰ্ণ হ’ব লাগিব৷ অন্যথা নিৰ্দিষ্ট বিভাগৰ আসনৰ বিপৰীতে স্থান লাভ নকৰিবও পাৰে৷ তাতে আকৌ জাতিগত সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থাও থাকে৷
৩. বাছনি পৰীক্ষাত ভাল নম্বৰ লৈ উত্তীৰ্ণ হোৱাৰ পাছত নিৰ্দিষ্ট বিভাগত বিভাগীয় গৱেষণা সমিতিৰ সন্মুখত মৌখিক পৰীক্ষাৰ বাবে উপস্থিত হ’ব লাগিব৷
৪. পিএইচডি.ত স্থান নিশ্চিত হোৱাৰ পাছত নামভৰ্তি কৰি নিৰ্দিষ্ট বিভাগত ছমহীয়া গৱেষণাৰ কৰ্মশালা (Course Work) কৰি এটা পৰীক্ষাত অৱতীৰ্ণ হ’ব লাগে৷ Course workৰ পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হ’ব নোৱাৰিলে প্ৰস্তাৱিত গৱেষণা গ্ৰন্থৰ সংক্ষিপ্ত সাৰ (Synopsis) জমা দি প্ৰাৰম্ভিক পঞ্জীয়ন (Provisional Registration) কৰিব নোৱাৰিব৷ পুনৰ পৰীক্ষাত অৱতীৰ্ণ হ’ব লাগিব৷
৫. Course work সফলতাৰে সম্পূৰ্ণ কৰি ( 55% কৈ কম পালে উত্তীৰ্ণ বুলি ধৰা নহয়) পিএইচডি.ৰ Synopsis, Course work pass certificate ইত্যাদি নথিপত্ৰ জমা দি Provisional Registration কৰিব লাগে৷
৬. প্ৰস্তাৱিত গৱেষণাৰ বিষয়ৰ এটা অধ্যায়ৰ (প্ৰথম আৰু সামৰণি অধ্যায় বাদ দি) কাম সম্পূৰ্ণ কৰি সেই অধ্যায়ৰ লগতে সেই অধ্যায়ৰ সাৰবস্তুক সামৰি এখন গৱেষণা পত্ৰ জমা দি চূড়ান্ত পঞ্জীয়ন (Final Registration)ৰ কাৰণে বিভাগত আৱেদন কৰিব লাগে৷
বিভাগে ঠিক কৰি দিয়া দিন-বাৰত উক্ত গৱেষণা পত্ৰখন পাঠ কৰি সন্মুখীন হোৱা প্ৰশ্নৰ যথাযথ উত্তৰ দিব লাগে৷ গৱেষকে জমা কৰা গৱেষণা কৰ্মৰ অধ্যায়টো আৰু পাঠ কৰা গৱেষণা পত্ৰৰ প্ৰদৰ্শনৰ ভিত্তিত বিভাগৰ গৱেষণা সমিতিৰ পৰামৰ্শমতে Final Registration কৰিবলৈ যোগ্য হয় নে নহয় বিচাৰ কৰা হয়৷
৭. Final Registration হোৱাৰ পাছত গৱেষণাৰ বিষয়, Synopsis, গৱেষণাৰ লক্ষ্য আৰু উদ্দেশ্য (Aim and Objectives), গৱেষণা পদ্ধতি (Methodology) আদি সলনি কৰিব পৰা নাযায়৷ ইয়াৰ পিছৰ পৰাই গৱেষণা কৰ্মৰ সকলো কাম নিয়াৰিকৈ সমাপন কৰিব লাগে৷
সেইখিনি কাম কৰোঁতে এৰাই চলিব নোৱাৰা বিষয়বোৰ :
(ক) বিস্তৃত পৰিসৰৰ অধ্যয়ন (গ্ৰন্থাগাৰৰ গ্ৰন্থ বা আন উৎসৰ গ্ৰন্থ, বাতৰি কাকত, আলোচনী, গৱেষণা গ্ৰন্থ, পাণ্ডুলিপি ইত্যাদি)৷
(খ) ক্ষেত্ৰ অধ্যয়ন (প্ৰয়োজন সাপেক্ষে)৷
(গ) সাক্ষাৎকাৰ (বিষয় সম্পৰ্কিত ব্যক্তিবিশেষ)৷
(ঘ) উদ্ধৃতিৰ ব্যৱহাৰ (য’ৰ পৰা যি তথ্য লোৱা হ’ব, সকলো শুদ্ধভাৱে উল্লেখ কৰিব লাগিব)৷
*তথ্য বিচাৰি হাবাথুৰি খাবলগীয়া হয়৷ বন্ধু, সম্পৰ্কীয়, চিনাকি, কিতাপ বিতৰণ কৰা ব্যক্তি তথা তথ্য মজুত ৰখা ব্যক্তিৰ কাষলৈ তথ্য বিচাৰি যাওঁতে যাওঁতে কেতিয়াবা সম্পৰ্কত আউল লগা অভিজ্ঞতাও হ’ব পাৰে৷*
*কেতিয়াবা বিষয়ৰ লগত মিল থকা যেন লগা ১০/২০খন কিতাপ অধ্যয়ন কৰিও গৱেষণা গ্ৰন্থত ব্যৱহাৰৰ বাবে এটা বাক্যও ল’ব পৰা নাযায়৷ PhD. এনেকৈ হয়৷*
৮. গৱেষণা গ্ৰন্থত ব্যৱহাৰ কৰা বাক্যসমূহ আন কোনো গ্ৰন্থৰপৰা হুবহু তুলি দিব নোৱাৰি৷ প্ৰয়োজন সাপেক্ষে উদ্ধৃতি ব্যৱহাৰ কৰি কিছু তথ্য হুবহু তুলিব পাৰি৷ তাতোকৈ দৰকাৰী কথাটো হ’ল গৱেষণা গ্ৰন্থখনৰ Plagiarism Report সাত শতাংশ (7%)তকৈ অধিক হ’ব নোৱাৰিব৷ অন্যথা তেনে গৱেষণা গ্ৰন্থখন জমা কৰিব নোৱাৰে৷ অৰ্থাৎ তেনেকৈ পিএইচডি. উপাধি পোৱা অসম্ভৱ৷
৯. গৱেষণা কামভাগৰ বিদ্যায়তনিক মূল্য থকাৰ লগতে ইয়াৰ সামাজিক, সাংস্কৃতিক মূল্যও অসীম৷ সেয়ে ভাত খোৱা-শাক খোৱা কথাৰে গৱেষণা গ্ৰন্থ এখন সম্পূৰ্ণ কৰিব নোৱাৰি বা তেনে কৰিবলৈ অপচেষ্টা কৰাটো সমগ্ৰ শৈক্ষিক ক্ষেত্ৰখনৰ লগতে সমাজ জীৱনৰ বাবে মাৰাত্মক ব্যাধিৰ দৰে৷
১০. গৱেষণাৰ সকলো কাম সম্পূৰ্ণ কৰাৰ পিছত তত্ত্বাৱধায়ক, বিভাগৰ মুৰব্বী তথা বিভাগৰ গৱেষণা সমিতিৰ অনুমতি সাপেক্ষে এবাৰ প্ৰাক্ জমা (Pre-submission) কৰিব লাগে৷ গৱেষণাৰ কামখিনি তত্ত্বাৱধায়ক তথা বিভাগৰ মনপুত হ’লে (ভাল হৈছে বুলি বিশ্বাস জন্মিলে) চূড়ান্ত জমা (Final Submission) কৰিব পাৰি৷
১১. Final Submission কৰিবলৈ Journal বা Listed Journalত গৱেষণা পত্ৰ প্ৰকাশ কৰিব লাগিব (কমেও দুখন ) আৰু তাৰ তথ্য Final Submissionৰ লগত গাঁথি দিব লাগিব৷ ইয়াৰ উপৰিও ৰাষ্ট্ৰীয় বা আন্তৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্য্যায়ৰ সন্মিলনত নিজৰ গৱেষণাৰ লগত জড়িত বিষয়ৰ ২ খন গৱেষণা পত্ৰ পাঠ কৰাতো বাধ্যতামূলক ।
১২. Final Submission কৰাৰ পাছত বিশ্ববিদ্যালয়ৰ নিদিৰ্ষ্ট কাৰ্যালয়ে দুগৰাকী পৰীক্ষক (Reviewer)লৈ পৰীক্ষাৰ বাবে গৱেষণা গ্ৰন্থখন প্ৰেৰণ কৰে৷ পৰীক্ষকদ্বয়ে গৱেষণা গ্ৰন্থখন পৰীক্ষা কৰে আৰু নিৰ্দিষ্ট বিশ্ববিদ্যালয় তথা বিভাগলৈ প্ৰতিবেদন প্ৰেৰণ কৰে৷ তাৰ পিছত এটা নিৰ্ধাৰিত দিনত মৌখিক পৰীক্ষা অনুষ্ঠিত হয়৷
Reviewerএ যদি কিছু শুধৰণি কৰিবলৈ দিয়ে, সেয়া নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত (সৰ্বাধিক ছমাহ?) শুধৰাই পুনৰ জমা দিব লাগে৷ কেতিয়াবা সম্পূৰ্ণ গৱেষণা গ্ৰন্থখনেই শুধৰাই লিখিবলগীয়া পৰিস্থিতিও হ’ব পাৰে৷ তাৰ বাবে পিএইচডি.ত নাম ভৰ্তি কৰা দিনৰ পৰা সৰ্বাধিক সাত বছৰৰ ভিতৰত সকলো শেষ হ’ব লাগিব৷
ইয়াৰ বিপৰীতে সকলো ঠিকেই থাকিলে আৰু Reviewerৰ সন্তোষজনক মন্তব্য পাবলৈ সক্ষম হ’লে পিএইচডি. উপাধি লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হয়৷
শেষত সময়সীমা : একাগ্ৰতাৰ লগতে খুব খৰধৰকৈ গৱেষণাৰ কামখিনি কৰিলে সাধাৰণতে চাৰি বছৰৰ ভিতৰত পিএইচডি. শেষ কৰিব পাৰি৷ কোনো গৱেষকৰ সাত বছৰো লাগিব পাৰে৷ সাত বছৰতো সম্পূৰ্ণ নহ’লে পিএইচডি. বাতিল (Cancelled) হৈ যায়৷ তেতিয়া পুনৰ প্ৰথমৰ পৰা আৰম্ভ কৰিব লাগিব৷
(বি.দ্ৰঃ সকলো বিশ্ববিদ্যালয়ৰে নিজা নিজা কিছু সুকীয়া নীতি-নিয়ম থাকে৷
লেখাটো বিশেষকৈ PhD.ৰ বিষয়ে সম্যক ধাৰণা নথকাসকলৰ বাবেহে৷)
