16/08/2025
तांबव्याचा विष्णुबाळा
कोयना नदीच्या काठावर वसलेलं तांबवे हे एक साधं, शांत पण स्वाभिमानी गाव. गावातली माणसं मेहनती, सरळमार्गी आणि थोडीशी तापटसुद्धा जे साताराच्या मातीला साजेशे असते.शेतात दिवसभर कष्ट करायचे, सायंकाळी आखाड्यात मातीत झुंज द्यायची आणि गावच्या वाड्यात बसून गप्पा मारायच्या. कुस्ती ही इथली परंपरा. प्रत्येक घरात कुणी ना कुणी पैलवान. या गावातले दोन भाऊ—आण्णाबाळा पाटील आणि त्यांचा धाकटा भाऊ विष्णूबाळा पाटील. दोघेही आखाड्यातले पक्के पैलवान, ताकदवान शरीर, मजबूत हातपाय, दंडगोलाकार छाती आणि डोळ्यातून ओसंडणारा आत्मविश्वास. आण्णाबाळा शांत, संयमी, गावात भांडण झालं तर ते सोडवणारे, लोकांना एकत्र ठेवणारे. विष्णूबाळा थोडा उग्र स्वभावाचा, चटकन पेटणारा, पण मनाने सोन्यासारखा. ज्याचं वाईट होतंय, त्याच्यासाठी उभा राहणारा. गरीब, अनाथ, शेतकऱ्याचा मुलगा—सगळ्यांसाठी त्याचा दरवाजा नेहमी उघडा.
लहानपणापासून दोघांनीही गावातल्या भैरोबाच्या मंदिराशेजारील आखाड्यात घाम गाळत असतात. मातीचा ओलसर सुवास, पहाटेच्या धुक्यातून झिरपणारा सूर्यकिरनांचा कवडसा, आणि गुरूंचा कडक आवाज—हे त्यांचं आयुष्य. वडिलांच्या मृत्यूनंतर आण्णाबाळांनी कुटुंबाची जबाबदारी घेतली आणि विष्णूने त्यांना मदत केली. शेती, कुस्ती आणि गावकामं—याच तिन्ही गोष्टीत ते रमायचे. गावात कुणाच्या घराचं छप्पर झिरपत असेल तर विष्णू स्वतः कारागिराला बोलावून द्यायचा. कुणाचा बैल हरवला असेल तर तो शोधायला निघायचा. कुणाचं पीक खराब झालं तर स्वतःच्या शेतातून धान्य देऊन मदत करायचा. म्हणूनच गावकरी त्याला “आपला विष्णूबाळा” म्हणायचे.
पण एका संध्याकाळी गावाचं वातावरण बदललं. सहकारी सोसायटीच्या हिशोबावरून वाद उडाला. थोडं थोडं बोलणं सुरू झालं आणि ते भांडणात बदललं. तापट शब्द, हातातले दांडके, आणि रागाच्या भरात झालेली चूक. चुलतभावाने आण्णाबाळावर जोरदार प्रहार केला. पायाचं हाड मोडलं. आण्णाबाळा जमिनीवर कोसळले. लोकांनी आरडाओरडा केला, कुणी पाणी आणलं, कुणी गाडी बोलावली. विष्णूबाळा तेव्हा गावाच्या दुसऱ्या टोकाला होता. बातमी कळताच तो धावत आला. भावाला अशा अवस्थेत पाहून त्याचे डोळे लाल झाले. चेहऱ्यावरचं संतुलन गायब झालं, श्वास जड झाला. त्याने लगेच गाडी मिळवली, भावाला कराडच्या दवाखान्यात नेलं.पण विष्णूच्या मनात रागाचा वादळ उभा राहिलं होतं.
त्याला वाटलं—आता पोलिस कारवाई करतील, आरोपीला शिक्षा मिळेल. पण काहीच झालं नाही. साक्षीदार मागे हटले, काहींनी बाजू बदलली. पुरावे अपुरे ठरले. आरोपी सुटून गेले. गावात चर्चा झाली, कुजबुज झाली, पण काहीही बदललं नाही. विष्णूबाळाला हे सहन झालं नाही. “आपल्या भावावर हल्ला झाला, पाय मोडला, आणि तरीही शिक्षा नाही?” हा प्रश्न त्याला आतून पोखरू लागला. काही दिवस त्याने स्वतःला शांत ठेवण्याचा प्रयत्न केला. गावात कुणाशी भांडण झालं तर तो समजावून सांगायचा. पण आतला राग, अन्यायाची जळजळ, दिवसेंदिवस वाढत होती.पण पैलवान मन अशांत होते.
एक दिवस तो पावसात भिजत गावाच्या बाहेर उभा राहिला होता. पाण्याचे थेंब कपाळावरून ओघळत होते, पण त्याला ते जाणवत नव्हते. डोक्यात एकच विचार—“हा अन्याय थांबवायचा आहे.” आणि त्या विचाराने त्याच्या आयुष्याची दिशा बदलली. रागाच्या भरात त्याने चार खून केले. मग तो पाटण खोऱ्यातील जंगलात जाऊन लपून राहू लागला. पोलिसांसाठी तो आता फरारी गुन्हेगार होता, पण गावासाठी अजूनही तो “आपला विष्णूबाळा” होता. कारण तो गावकऱ्यांना त्रास देत नव्हता. उलट गरिबांना मदत करत होता. कुणाचं पिक नष्ट झालं असेल तर बियाणं देत होता, कुणाचं जनावर हरवलं तर शोधून आणत होता.
पोलिसांनी त्याला पकडण्यासाठी खूप प्रयत्न केले. पहाटे धाड टाकायचे, दुपारी घेराबंदी करायचे, रात्री सापळे लावायचे. पण प्रत्येक वेळी तो निसटून जायचा. कारण गावकरी त्याला लपवत होते. कुणी घराच्या माळ्यावर, कुणी देव्हाऱ्याच्या मागे, कुणी कोठारात. एका शेतकऱ्याने तर स्वतःच्या घराच्या भिंतीत भोक पाडून गुप्त मार्ग तयार केला होता, जेणेकरून विष्णूला हवी तेव्हा बाहेर पडता येईल. गावकऱ्यांसाठी तो गुन्हेगार नव्हता, तर अन्यायाविरुद्ध उभा राहिलेला आपला माणूस होता.
शेवटी पोलिसांनी त्याच्या अटकेसाठी बक्षीस जाहीर केलं. तरीही तो पकडला गेला नाही. गावात त्याच्याबद्दल आदर आणि भीती, दोन्ही भावना होत्या. काहींना वाटायचं—तो गावासाठी आहे, तर काहींना वाटायचं—त्याचा राग कुणावरही येऊ शकतो. पण ज्यांना त्याने मदत केली होती, त्यांच्यासाठी तो नायकच होता.
एक दिवस त्याच्यापर्यंत संदेश पोहोचला—“शरण आलास तर शिक्षा कमी होईल.” हा प्रस्ताव त्याने गंभीरपणे घेतला. स्वतःला विचार केला—मी लोकांना कायद्याचा आदर सांगतो, मग मीच का पळत राहू? गावकरी मला मदत करत आहेत, पण त्यांनाही धोका आहे. कदाचित आता थांबण्याची वेळ आली आहे. मग त्याने ठरवलं—पोलिसांसमोर शरणागती पत्करायची.
त्या दिवशी तो गावातून निघाला. काही जवळचे मित्र सोबत होते. गावातील प्रत्येक रस्त्याला, प्रत्येक बोळाला, प्रत्येक घराला त्याने नजर टाकली. भैरोबाच्या मंदिरात जाऊन मातीचा टिळा कपाळाला लावला. आणि मग थेट पोलिसांसमोर जाऊन बंदूक जमिनीवर ठेवली. “ही गावाच्या रक्षणासाठी होती, कायद्याला आव्हान देण्यासाठी नाही,” असं तो म्हणाला. पोलिसांनी त्याला ताब्यात घेतलं.
खटला सुरू झाला. साक्षीदार, पुरावे, आणि प्रत्येक घटनेची चर्चा झाली. न्यायालयात उभा राहून विष्णूबाळाने एकच गोष्ट सांगितली—“रागाच्या भरात पाऊल टाकू नका. अन्याय झाला तरी कायद्याचा मार्ग सोडू नका.” न्यायालयाने त्याला दोषी ठरवलं. शिक्षा कठोर होती. पण तो शेवटपर्यंत ठाम राहिला. गावात त्याची चर्चा सुरू होती. काहींना वाटायचं—त्याने जे केलं ते चुकीचं नव्हतं, तर काहींना वाटायचं—रागाने काही सुटत नाही.शिक्षेची अमलबजावणी झाली.विष्णुबाळा गेला.
विष्णूबाळाच्या मृत्यूनंतरही त्याचं नाव गावात जिवंत आहे. पोवाड्यात, ओव्यात, गप्पांमध्ये त्याचा उल्लेख होतो. भैरोबाच्या मंदिराजवळ आखाड्यात मुलं सराव करतात, आणि मोठी माणसं त्यांना सांगतात—“शौर्य म्हणजे फक्त लढणं नाही, तर संयमाने लढणं.” लहान मुलं त्याच्या गोष्टी ऐकतात, मोठे माणसं त्या आठवणींमध्ये रमून जातात. गावात आजही कुणी चुकीचं वागलं, तर कुणीतरी म्हणतं—“अरे, लक्षात ठेव, आपला विष्णूबाळा कसा होता.”
“तांबव्याचा विष्णुबाळा” ही केवळ गुन्ह्याची कथा नाही. ती एका गावाची, एका काळाची आणि अन्यायाविरुद्ध उभ्या राहिलेल्या माणसाची कथा आहे. ती सांगते—राग आला तरी संयम ठेव, अन्याय झाला तरी कायद्यावर विश्वास ठेव, आणि गावासाठी जग. ती कथा गावाच्या रक्तात मिसळली आहे. तिला शेवट नाही, कारण अशा कथा पुढच्या पिढ्यांमध्ये जिवंत राहतात. आणि म्हणूनच, आजही तांबव्याच्या मातीत उभं राहून कुणी विचारलं—“नायक कोण?”—तर उत्तर येतं—“जो रागानं उठतो, पण न्यायाला नमतो.”
पै.गणेश मानुगडे
कुस्ती मल्लविद्या महासंघ
#तांबव्याचाविष्णूबाळा
