27/03/2025
#रायगडावरील वाघ्या कुत्र्याची कथा: सत्य की कल्पना?
हा वाघ्या कुत्र्याची कथा निर्माण करणारी पात्रे.
1. 1905 मध्ये #चिं_ग_गोगटे यांच्या "महाराष्ट्र देशातील किल्ले" या पुस्तकात आला.वाघ्या कुत्र्याचा पहिला उल्लेख 1905 मध्ये चिं. ग. गोगटे यांच्या "महाराष्ट्र देशातील किल्ले" या पुस्तकात आला. त्यात म्हटले आहे की, "महाराजांचे प्रेत पालखीत दहनभूमीवर आणले तेव्हा त्यांचा आवडता कुत्रा सोबत होता. दहनानंतर पालखी रिकामी पाहून कुत्र्याने चितेत उडी घेऊन स्वतःला जाळून घेतले." हा उल्लेख महाराजांच्या निधनानंतर 225 वर्षांनी आला आणि तो पूर्णतः काल्पनिक मानला जातो, कारण याला कोणताही ऐतिहासिक आधार नाही.
2.1918 #राम_गणेश_गडकरी : राम गणेश गडकरी यांनी 1918 मध्ये लिहिलेल्या "राजसंन्यास" नाटकात छत्रपती शिवाजी महाराज आणि संभाजी महाराज यांची बदनामी करणारे लिखाण केले. नाटकात शिवाजी महाराजांना "साडेतीन फुट उंचीचा" आणि "केवळ नशीबाचा" म्हणून हिणवले गेले, तर त्यांचे स्वराज्य स्थापनेचे कर्तृत्व नाकारले गेले. संभाजी महाराजांना स्त्रीलंपट आणि दुर्बल दाखवले गेले, जे त्यांच्या शौर्याशी विसंगत आहे. ऐतिहासिक आधार नसलेल्या या काल्पनिक चित्रणामुळे मराठ्यांचे हे दोन थोर छत्रपती योद्धे बदनाम झाले. वाघ्या कुत्रा ज्या ठिकाणी बसवला आहे त्या चबुतर्यावर जो शिलाफलक बसवण्यात आला आहे. त्या फलका वर बेवड्या गडकरी च्या राजसंन्यास नाटका मधील पुढील वाक्य कोरली आहेत
"थोरल्या छत्रपतीचा आवडता कुत्रा वाघ्या हे समर्था घरचे श्वान खरोखरीच सर्वानी मान देण्या सारखे होते . हा इमानी जीव आबासाहेबांना कधीही विसंबत नसे,अखेर, प्रभूचे शुभावसान झाल्याबरोबर या मुक्या इमानी जीवाने त्यांना स्वर्गापर्यंत सोबत केली. राम गणेश गडकरी यांच्या राजसंन्यास नाटकावरून "
3. 1937 ि_केळकर हे टिळकांचे जवळचे सहकारी होते. केळकरांनी या स्मारकाच्या उभारणीत पुढाकार घेतला होता. हा पुतळा शिल्पकार विनायक पांडुरंग (नानासाहेब) करमरकर यांनी मुंबईत तयार केला आणि तो रायगडावर समाधीजवळील एका दुर्लक्षित चबुतऱ्यावर बसवण्यात आला. या स्मारकाच्या निर्मितीसाठी निधी गोळा करण्यात आणि त्याला ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त करून देण्यात केळकरांचा सक्रिय सहभाग होता. त्यांनी लोकमान्य टिळकांच्या स्वातंत्र्य चळवळीतील अनुभव आणि साहित्यिक प्रभावाचा उपयोग करून या प्रकल्पाला गती दिली. तसेच, वाघ्याची कथा राम गणेश गडकरी यांच्या "राजसंन्यास" नाटकातून लोकप्रिय झाली होती, आणि केळकरांनी या साहित्यिक संदर्भाला स्मारकाच्या रूपात मूर्त स्वरूप देण्यास मदत केली. यांनी हा वाघ्या कुत्र्याची समाधी राम. गणेश गडकरी यांच्या बदनामीकारक राजसंन्यास नाटकातून प्रेरणा घेवून शिल्पकार विनायक पांडुरंग (नानासाहेब) करमरकर यांनी मुंबईत तयार केलेला वाघ्याचा पुतळा रायगडावर स्थापित झाला.
#परिचय
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा वाघ्या नावाचा कुत्रा आणि त्याच्या स्वामिनिष्ठेची कथा मराठा इतिहासात घुसखोरी केली आहे तथापी या कथेला वाघ्या कूत्रा जळत्या चितेत उडी मारून छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या प्रती जिवापलिकडचे प्रामाणिक प्रेम नाते त्यातून आग्नित उडी म्हणजे सती जाण्याच्या प्रथेची जन मान्यता, भावनिकदृष्ट्या महत्त्वाची मानली जाते. असे सांगितले जाते की, महाराजांच्या निधनानंतर वाघ्याने त्यांच्या चितेवर उडी घेऊन प्राणार्पण केले. ही कथा आजही रायगडावर कुत्र्याच्या स्मारकाद्वारे लोकांसमोर येते. परंतु, ही कथा खरी आहे की केवळ काल्पनिक? तसेच या पुतळ्याचे समर्थन करणारे पुणेकर मंडळी़नी होळकरांनी त्यांच्या श्वानाचे वाघ्या कुत्र्याची समाधी बांधण्यासाठी निधी दिला का तर ते इंग्रजांना घाबरले होते? आणि यात होळकर घाबरट होते अशी कथा निर्माण करून त्यांनाही बदनामी करण्याचा प्रयत्न झाला का? याचा शोध घेण्यासाठी इतिहासाच्या टप्प्यांचा आढावा घेऊया.
#साल1680: छत्रपती शिवाजी महाराजांचे निधन
3 एप्रिल 1680 रोजी छत्रपती शिवाजी महाराजांचे रायगडावर निधन झाले.छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या निधनानंतर त्यांच्यासोबत त्यांच्या पत्नी पुतळाबाई सती गेल्या. शिवाजी महाराजांचे 3 एप्रिल 1680 रोजी रायगडावर निधन झाले आणि त्याच वेळी पुतळाबाई यांनी त्यांच्या चितेवर स्वतःचे जीवन संपवले. पुतळाबाई या शिवाजी महाराजांच्या आठ पत्नींपैकी एक होत्या आणि त्यांचा विवाह 1653 मध्ये झाला होता. त्यांना कोणतीही अपत्ये नव्हती. ऐतिहासिक दस्तऐवजांनुसार, पुतळाबाई या एकमेव पत्नी होत्या ज्या शिवाजी महाराजांसोबत सती गेल्या. त्यांच्या इतर पत्नी, जसे की सईबाई, सोयराबाई किंवा काशीबाई, सती गेल्याचा कोणताही पुरावा नाही.या घटनेचा उल्लेख बखरींसारख्या काही ऐतिहासिक स्रोतांत आढळतो, ज्यामुळे पुतळाबाई यांचे नाव सती प्रथेशी जोडले जाते.
वाघ्या पूतळा निर्माण करणारी जी समिती होती त्यांनी पुतळा बाईंच्या सती जाण्याच्या वास्तविक सत्याकडे डोळे झाक केली, तिथेच बाजूच्या चबूतर्यावर वाघ्या कुत्र्याचे शिल्प खर्च करून बनवून घेतले, ते मुंबईतून रायगडावर आणून बसविले हा तो काळ होता ज्या वेळी राम राम गणेश गडकरी यांचे राजसंन्यास हे नाटक लोकप्रियतेच्या शिखरावर होते. त्यांच्या अंत्यसंस्काराचे वर्णन असलेल्या शिवकालीन कागदपत्रांत किंवा त्याआधी-नंतरच्या कोणत्याही ऐतिहासिक दस्तऐवजांत कुत्र्याने चितेवर उडी घेऊन स्वतःचे जीवन संपवल्याचा उल्लेख नाही. तरीही, वाघ्याच्या स्वामिनिष्ठेची कथा लोकप्रिय झाली. ही कथा खरी आहे की नाही, याचा मागोवा घेणे आवश्यक ठरते.
#साल1818: इंग्रजांचा रायगडावर हल्ला
1818 मध्ये इंग्रजांनी रायगड जिंकला. त्यांच्या तोफगोळ्यांनी गडावरील इमारती उद्ध्वस्त झाल्या आणि पेशवाईच्या पतनानंतर रायगड 67 वर्षे विस्मृतीत गेला.
#साल1869 महात्मा फुले यांनी रायगडावरील छत्रपती शिवाजी महाराज समाधी शोधून काढली.
त्यांनी 1868 मध्ये समाधीला भेट दिली आणि तिची दुरवस्था पाहून तत्कालीन ब्रिटिश सरकारच्या दुर्लक्षाकडे लक्ष वेधले होते. त्यानंतर 1869 मध्ये त्यांनी समाधीचा शोध आणि त्याचे महत्त्व लोकांसमोर आणण्याचे कार्य केले. या संदर्भात ठोस तारीख निश्चित नाही, परंतु बहुतेक संशोधक 1869 हे वर्ष मानतात. त्यांनी रायगडावर जाऊन समाधीची पूजा केली आणि तिच्याबाबत जागरूकता निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला.
#साल1869 महात्मा फुले यांनी "पवाडा छत्रपती शिवाजीराजे भोसले यांचा" हा पोवाडा जून 1869 मध्ये लिहिला आणि तो मुंबईच्या ओरिएंटल छापखान्यातून प्रकाशित केला. हा पोवाडा म्हणजे मराठी भाषेतील पहिले शिवचरित्र मानले जाते, ज्यामध्ये त्यांनी उपलब्ध ऐतिहासिक पुराव्यांचा अभ्यास करून शिवाजी महाराजांचे पराक्रमी जीवन लोकांसमोर मांडले. या पोवाड्याचे आठ भाग आहेत, ज्यात बालशिवाजीपासून ते राज्याभिषेक आणि निधनापर्यंतच्या घटनांचा समावेश आहे. या माध्यमातून त्यांनी शिवाजी महाराजांचा गौरवशाली वारसा सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवला.
#साल1885: इंग्रज गव्हर्नरची भेट आणि समाधीची दुरवस्था
1885 मध्ये एका इंग्रज गव्हर्नरने रायगडाला भेट दिली. त्यावेळी शिवाजी महाराजांच्या समाधीची दुरवस्था पाहून तो म्हणाला, "तुमचा राजा किती थोर होता आणि त्याच्या समाधीची ही अवस्था?" त्याने समाधीच्या तेलवातीसाठी पाच रुपये दिले आणि पुढे दरवर्षी पाच रुपयांचे अनुदान मंजूर झाले. ही घटना लोकमान्य टिळकांच्या कानावर गेली आणि त्यांनी समाधीच्या जीर्णोद्धाराचा संकल्प केला.
#साल1896: लोकमान्य टिळकांचा पुढाकार :
1896 मध्ये लोकमान्य टिळकांनी समाधीच्या जीर्णोद्धारासाठी सर्वपक्षीय सभा घेतली. परंतु, हे काम पूर्ण होण्याआधीच थंडावले.
#साल1905: वाघ्याचा पहिला उल्लेख
वाघ्या कुत्र्याचा पहिला उल्लेख 1905 मध्ये चिं. ग. गोगटे यांच्या "महाराष्ट्र देशातील किल्ले" या पुस्तकात आला. त्यात म्हटले आहे की, "महाराजांचे प्रेत पालखीत दहनभूमीवर आणले तेव्हा त्यांचा आवडता कुत्रा सोबत होता. दहनानंतर पालखी रिकामी पाहून कुत्र्याने चितेत उडी घेऊन स्वतःला जाळून घेतले." हा उल्लेख महाराजांच्या निधनानंतर 225 वर्षांनी आला आणि तो पूर्णतः काल्पनिक मानला जातो, कारण याला कोणताही ऐतिहासिक आधार नाही.
#साल1920 टिळकांच्या निधनानंतर (1920) स्मारक समितीने पुन्हा प्रयत्न सुरू केले. 1920 ते 1926 या काळात निधी गोळा करण्यासाठी काही सदस्य इंदूरच्या होळकरांकडे गेले. या वेळी असे सांगितले जाते की, इंग्रजांना नाराज होण्याच्या भीतीने होळकरांनी भेट टाळली आणि "महाराज सुतकात आहेत" असे कारण दिले. सुतकाचे कारण होते महाराणीच्या लाडक्या कुत्र्याचा मृत्यू. यावर समितीने उपाय सुचवला की, होळकरांनी त्यांच्या मृत झालेल्या कुत्र्याच्या स्मारकासाठी देणगी द्यावी आणि त्यातील काही रक्कम छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या समाधीच्या कामासाठी वापरावी. मात्र, ही कथा होळकरांना इंग्रजांचे भयभीत म्हणून दाखवते, तसेच समितीचे लोक किती खालच्या पातळीचे होते, त्यांची वैचारिक प्रगल्भता किती होती? एक तर या कथेत छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्मारकाची उभारणी करण्यासाठी समितीने होळकरांच्या कूत्र्याचीच समाधी रायगडावर बांधण्याचे मान्य केले? व त्या बदल्यात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्मारकासाठी निधी मिळविला ही कथा पेरली असल्याचे लक्षात येते. तसेच यातून तुकोजीराव होळकरांची ते इंग्रजांना घाबरले अशी बदनामी करण्याचा प्रयत्न झाल्याचे दिसते. प्रत्यक्षात, तुकोजीराव होळकर हे शिवप्रेमी होते आणि त्यांनी पुण्यातील शिवस्मारकासाठी मोठी मदत केली होती. तसेच त्यामुळे त्यांच्यावर इंग्रजांना घाबरण्याचा आरोप हा खोटा आणि बदनामीचा डाव असल्याचे मानले जाते.इंदूर च्या गादीवर तुकोजीराव होळकर हे बसलेले होते ते अत्यंत शिवप्रेमी होते. त्यानी राजेश्री शाहू महाराज यांनी पुण्यात पायाभरणी केलेल्या शिव स्मारकास मोठी मदत केली होती. तसेच केळूसकर गुरुजी नि लिहिलेले शिव चरित्र तुकोजी होळकर यांनी स्वत च्या पैस्यानी जगभरातील ग्रंथालयास मोफत वाटले. ते होळकर म्हणे इंग्रज सरकार च्या पुढाकाराने निर्माण होणाऱ्या शिवस्मारकाला देणगी देण्यास घाबरत होते असे म्हणणे तार्किकदृष्ट्या न पटणारे आहे.
#साल1927: समाधीचा जीर्णोद्धार
1927 मध्ये शिवाजी महाराजांच्या समाधीचा जीर्णोद्धार पूर्ण झाला. यात तुकोजी होळकर, सयाजीराव गायकवाड, छ. शाहू महाराज, बडोदा संस्थानाचे राजे आणि इंग्रज पुरातत्त्व खाते यांचा सहभाग होता. या कामानंतर दहा वर्षांनी वाघ्याचा पुतळा रायगडावर बसवण्यात आला.
#साल1937 : वाघ्याचा पुतळा आणि राम गणेश गडकरींची कथा
1930 च्या दशकात शिल्पकार विनायक पांडुरंग (नानासाहेब) करमरकर यांनी मुंबईत तयार केलेला वाघ्याचा पुतळा रायगडावर स्थापित झाला. हा पुतळा न. चि. केळकर यांच्या पुढाकाराने समाधीजवळील एका दुर्लक्षित चबुतऱ्यावर बसवला गेला, जो मूळात राजघराण्यातील व्यक्तीची समाधी होता. वाघ्याची कथा खऱ्या अर्थाने लोकप्रिय झाली ती राम गणेश गडकरी यांच्या "राजसंन्यास" नाटकामुळे. हे नाटक महाराजांच्या निधनानंतर 250 वर्षांनी लिहिले गेले. पुतळ्यावरील शिलालेखात "संदर्भ: राजसंन्यास" असा उल्लेख आहे. मात्र, हे नाटक शिवाजी आणि संभाजी महाराजांना बदनाम करण्याच्या उद्देशाने लिहिले गेले होते हे आता स्पष्ट झाले आहे. असा टीकाकारांचा दावा आहे.
#साल1995: सत्याचा उलगडा
28 मे 1995 च्या "रविवार सकाळ"मधील "शिवरायांची समाधी आहे कोठे?" आणि निनाद बेडेकर यांच्या "इतिहास - सत्य आणि आभास" (दिवाळी 98) या लेखांत वाघ्याची कथा मिथक असल्याचे स्पष्ट झाले. ऐतिहासिक दस्तऐवजांत याला आधार नाही.निनाद बेडेकर हे एक प्रख्यात मराठी इतिहासकार होते, ज्यांनी छत्रपती शिवाजी महाराज आणि मराठेशाहीच्या इतिहासावर सखोल संशोधन केले. त्यांच्या "इतिहास - सत्य आणि आभास" या लेखात, जो दिवाळी १९९८ च्या अंकात प्रकाशित झाला, त्यांनी वाघ्याच्या कथेचे ऐतिहासिक सत्यतेच्या कसोटीवर विश्लेषण केले आणि ती मिथक असल्याचे मत मांडले.वाघ्या हा एक कुत्रा होता, जो छत्रपती शिवाजी महाराजांचा निष्ठावान साथीदार होता आणि त्यांच्या मृत्यूनंतर रायगडावर त्याने स्वतःची समाधी घेतली, अशी कथा लोकप्रिय आहे. ही कथा विशेषतः राम गणेश गडकरी यांच्या "राजसंन्यास" या नाटकामुळे प्रसिद्ध झाली. परंतु, बेडेकर यांच्या मते, या कथेला समर्थन देणारा कोणताही समकालीन पुरावा उपलब्ध नाही. उदाहरणार्थ, सभासद बखर, ज्यात शिवाजी महाराजांच्या जीवनाचे आणि मृत्यूचे तपशीलवार वर्णन आहे, तसेच इतर विश्वसनीय ऐतिहासिक दस्तऐवजांत वाघ्याचा उल्लेख आढळत नाही.
#साल2012: पुतळ्याची तोडफोड
2 ऑगस्ट 2012 रोजी अज्ञातांनी वाघ्याच्या पुतळ्याची तोडफोड केली. तो पुतळा पोलिंद तलावाजवळ झुडपात आढळला. पोलिस, पुरातत्त्व विभाग आणि महसूल खात्याने शोधमोहीम राबवून तो पुन्हा स्थापित केला. या प्रकरणी 73 जणांना अटक झाली आणि धार्मिक भावना दुखावल्याचा गुन्हा दाखल झाला.
#सत्य आणि होळकरांची बदनामी
संभाजी ब्रिगेड आणि मराठा सेवा संघ यांचे मत आहे की, वाघ्या ही काल्पनिक कथा आहे आणि ती शिवाजी महाराजांच्या महाराणीच्या समाधीवर बसवली गेली. यात होळकरांना इंग्रजांचे भयभीत दाखवून त्यांची बदनामी करण्याचा डाव होता. प्रत्यक्षात, होळकरांनी शिवस्मारकांसाठी मोठी मदत केली होती आणि ते इंग्रजांना घाबरत होते, हा आरोप खोटा आहे. या समाधीचा जीर्णोद्धार करून सत्य इतिहास लोकांसमोर आणावा, अशी त्यांची मागणी आहे. इतिहास संशोधक इंद्रजित सावंत आणि गोपाल चांदुरकर यांच्या संशोधनातही वाघ्याला ऐतिहासिक आधार नसल्याचे सिद्ध झाले.
#निष्कर्ष
वाघ्या कुत्र्याची कथा ऐतिहासिक सत्य नसून साहित्यिक कल्पनेचा भाग आहे. ती गडकरींच्या नाटकातून लोकप्रिय झाली आणि स्मारकाच्या रूपाने रायगडावर स्थापित झाली. यात काही सरस कथा पेरून धनगर मराठा वाद निर्माण करणे, होळकरांची बदनामी करण्याचा प्रयत्न झाला, परंतु संशोधनातून ही कथा मिथक असल्याचे उघड झाले आहे. इतिहास आपल्या समजुतीनुसार पुन्हा लिहिला जात असला तरी सत्यावर आधारित इतिहासच कायम राहतो, असे संशोधकांचे म्हणणे आहे.
-अॅड.राजेश अण्णासाहेब टेकाळे
