23/10/2025
Châpaw|
KHEITA REIH A THI TYH?
[MARA reih a thi hr'aw ma?]
Khizaw liata reih za hluhpizy cha lei thei awpa duahmo liata aduah hai ei ta; chyhsa pakha, Tom Belt, Oklahoma, USA liata apahrâpa heta English he KG â chu pathao hlâ via ta cha vaw thei beih vei. Ama O chhôh liata American Red Indian reih "Cherokee" Reih ama cheih tyhpa cha a reih thei chhôhpa a châ tyh.
Tom Belt cha kaw pitloh ta, arâ (Horse) kiahpa ta, US râh su nano nanopa liata a râ cha zawpi hmiakô liata a kiahkâ tyh. Daihti sie lymâ ta, cha hawhta su nano nanopa a tly laihna liana chata North Carolina liata kô 20 akhô hapa liata chanô â vaw tyhpa tluapa ta sie ta, a reina dâh liata cha,
“He chanô ei tlaichhai kawna chhâpa cha, Cherokee reih acheih theipa hry liata hawti chaipa na châ, eina tah tyhpa kha a châ” a ta.
Tom heta he chanô he hnei pâ hapa ta, hmo ngiatlâh kawpa cha, a lahpinô he Cherokee chipho a châ thlâh ha hra tarawpa ta, Cherokee reih deikua cheih vei. He tawhna heta Tom heta Cherokee chipho hry liata Cherokee reih athaipa y chhôhpa hawhta apachâna a za hnei hapa a châ.
Tom ta a thâtih a reina daihti rachhôh liana heta Cherokee chipho reih cheihpa chyhsa 400 ama y chypa hawhta reipa châ ta. Anodeikua, Cherokee hawtipazy chata ama reih deikua â chu khao veih ei.
Tom heta,
“Cherokee reih â boh thei n'awpa ta hmahla â ngiahpa ta ei pahno hapa a châ"
tahpa ta, Cherokee reih â boh thei n'awpa ta hmah a la pâ lymâ hapa a châ.
Reih kyh apahnopa, Linguist-zy ta ama reipatina liata cha thla 3 padaipa ta Reih 400 rachhôh cha ama lei lymâ, tah ei ta; ama rei laihna liata cha khizaw liata reih 6,500 hry liata 50% cha atahmâ kôzabi liana heta a lei nahta ama pangiasa. (Thokha ta cha he he 90% hawhta ama rei).
Atahmâ duasu liata reih alei theipa alâluah viapazy cha, Ainu reih, Japan liata chyhsa chyhta ta ama chei ha bâpazy, Yagan reih, Chile liatahpazy cha châ ei ta. Kô 2008 liata Alaska liata athi hapa – Marie Smith Jones kha 'Eyak' reih cheih hnôh chaipa a châ.
Columbian Mexican reih 'Ayapaneco' acheihtuhpa 2 ngâlâh y ha bâ ei ta, a bua kawna cha bie achhoh khoh veih ei.
Reih he eima cheih ngâthlâh ha lei khiahta cha palôh liana heta a vaw lei thei hrapa a châ.
Salikoko Mufwene, University of Chicago, US liata achuhaipa cha Kiyansi, Democratic Republic of the Congo liata chi chyhnawhpa reih hmâhpa ta laiseih ta. Kô 40 chhôh tlai DRC tawhta râh hro lâta a y chhôhta, ama râh lâ a kua heihpa cha chyhsa 2 ngâlâhta 'Kiyansi' reih ama vaw cheih ha bâ. Ama khih liata Kiyansi reihta bielôhawhpa ama reipa liata khodâh hawhta a pahniah khao leipa cha,
“Kiyansi reih cha keima ta ei cheipa hlâta ei pachâna liata ngâlâh a y ha bâpa hawhta ei pahno,”
a ta.
“He he reih ama vaw thi pathaona dâh cha a châ.”
a tah hra.
Reih he, cheih ta, eima hmâh lymâ lei khiahta la, palôh pachâna liata dusawta ta thi pathao laih ta, a chhâna lâta eima my pathlah pâ ha tyh. He vâna heta, reih hrona he cheih ta, hmâh pazao lymâpa liata khâchâ â pahnieh.
Athaisopazy ta ama reina dâh liata cha khihtlâh/khiliah liata Chipho hropa reih a hluh via hapa vâta reih adisaona (socially) y thei ta, râh ryureina liata reih hropa hmâh hluh viana vâta adisaona (politically) nata sôhsana kyh liata adisaona (Economically)-zy vâta reih he a lei tyh, ama ta. A yzie cha – English- he rai (jobs), achuna (education) nata ryhpaohna (opportunities) maniah pie theituhpa a châ khiahta cha eima reih hlâta eima pachâ peimawh viana daihti a vaw tlô aw, tahna a châ.
A pamosa n'awpa ta râh hro lâta apaihpazy châta cha ama sawnah kha ama yna râh reih cheipa ama pachu leipa ta a châ khiahta cha, achuna nata ama hro kaw sie lymâ awpa châta rairuna a châ thei aw, tahpa pachâna vâta ama reih cha daihnypa ta, ama yna râh reih ama pachu tyhpa a châ.
Reih chyhnawh viapa acheihtuhpazy he athata chadiepa ta vaw y tyh ei ta. Kôzabi 20-na athaona liana khata Red Indian (Native American)-hawtipazy cha Canada nata US liata Boarding Siku liata sopa châ ei ta, cha liana chata ama pihkheipa reih cheih pasaih tyh vei ei. Atanoh taihta English ahmâhpa American-thokhazy ta cha Spanish reih ahmâhpa ahaona lai kawpa ama hnei thlâh ha chy. China liata reih kyh athaipa Linguist pakha cha a pikheipa reih, Uighur achuna pahy â chhuahpa vâta patupa châ ta. Atanoh taihta a thâtih thei'pa y khao vei.
He hawhpa vâna heta reih hluhpi cha avaw thi hapa a châ. UNESCO pachhuahpanohpa, "Atlas of the World’s Languages In Danger" ta reih a lei theipa a palâsapa liata cha Reih 576-zy cha ama duasu a chhie kaw, tahpa ta, he hleikhôna heta reih sâhhluhpi cha ama duahmo pha vei, a tah hra.
Mara reih chhao he atahmâ hawhta achuna Opi liata zy, MADC nata awnanopa apakhyna liata zy, khihliah liata zy, sôhpaliena su liata zy reih hropa pasâhsana vâta eima daihny lymâ khiahta la a thi pyly hra aw.
He hawhta a châ nota, Marasawzy pi eima vâhnei kawna a ypa cha, eima reih abohna Opi, MADC, MTP, MCHP, MSO nata Mara reih cheina Awnanopa hnei pi ta, henahzy ta Mara reih ama daihnyna daihti cha Mara reih nata Mara Chipho tahpa ta Khizaw a puasaina noh a châ ha hra aw.