20/09/2025
*🚩🚩🚩🚩भावसार समाजाची कुलदेवता: हिंगलाजमाता प्रकटदिन🚩🚩🚩🚩 *हिंगुलांबिका देवीचे मूळ स्थान*
आदिशक्तीची एकूण 51 शक्तीपीठे आहेत. त्यातील पहिले शक्तीपीठ हे हिंगुला देवीचे होय. भारत व पाकिस्तानातील हिंदू-मुस्लिमांचे श्रद्धास्थान असलेले हे शक्तीपीठ पाकिस्तानात असून कराचीपासून वायव्येस 225-250 कि.मी. अंतरावर लासबेला संस्थानात हिंगोल नदीच्या किनार्‍यावर आहे. हे स्थान सिंधू नदीच्या मुखापासून 122 कि.मी. पश्चिमेस बलुचिस्तान प्रांतात व अरबी समुद्रापासून उत्तरेस 18 ते 20 कि.मी. अंतरावर आहे. नालंदा हिंदी शब्रकोशातही या देवीचा उल्लेख आहे तो असा हिंगुला, हिग्गुला, हिंगलाजा, हिंगुलाजा, दुर्गा या देवी की एक मूर्ती जो सिंध और बलुचिस्तान के बीच की पहाडियों में है|
*हिंगुलांबिका नावाची उत्पत्ती*
भगवान शंकराची पत्नी सती ही प्रजापती दक्ष राजाची मुलगी होती. प्रजापती दक्ष राजाने केलेल्या यज्ञात आपल्या न बोलवता आलेल्या मुलीचा व शंकराचा अपमान करून तो पार्वतीस यज्ञमंडपातून बाहेर काढतो. अपमानाने क्रोधित झालेल्या पार्वतीने त्या यज्ञातच स्वत:स जाळून घेते. त्यामुळे दक्षराजावर क्रोधित झालेल्या भगवान शंकराने ते पार्वतीचे शव घेऊन आसमंतात संचार करताना त्या शवाचे 51 तुकडे होऊन वेगवेगळ्या ठिकाणी पडले. ज्या ज्या ठिकाणी ते तुकडे पडले ते सर्व शक्तीपीठे बनली. बलुचिस्तानातील डोंगरावर शिवपत्नीचे/ पार्वतीचे ब्रम्हरंध्र ( स्त्रिया आपल्या सौभाग्याचे कुंकू, सिंदूर लावतात तो भाग ) पडले. सतीच्या मस्तकावर/ ब्रम्हरंध्रावर कुंकू, सिंदूर असल्याने आणि कुंकूस संस्कृतमध्ये हिंगुल असे म्हणतात. म्हणून या भागास हिंगोल, हिंगुल, हिंगुलु असे म्हणतात. व अग्निपुराणातील अध्याय 12 नुसार व भागवत पुराणातील अध्याय 3 नुसार शिवपत्नी पार्वती/ दक्षराजाची कन्या सती हीच अंबिका आहे. अशा प्रकारे हिंगुल+अंबिका या शब्दाच्या एकत्रीकरणातून "हिंगुलांबिका" या शब्दाची उत्पत्ती झाली. *भक्ताच्या हाकेला धावणारी*
सध्या हे ठिकाण पाकिस्तानात असून हिंदू धर्म ग्रंथ आणि संतांच्या कथेनुसार येथे विष्णूचे अवतार परशुरामांचे वडील जमदग्नि यांनी घोर तपस्या केली होती. भगवान परशुरामाच्या 21 वेळा पृथ्वी नि:क्षत्रिय करण्याच्या प्रतिज्ञेमुळे अनेक क्षत्रिय हिंगलाज देवीच्या आश्रयाला गेले. देवीने त्यांना ब्रम्हक्षत्रियत्व देऊन त्यांचे रक्षण केले. अनेक क्षत्रिय या देवीच्या आश्रयाने आपला व्यवसाय बदलून राहत होते. वेगवेगळे व्यवसाय करून जगत होते. ज्या देवीच्या आशीर्वादाने ते क्षत्रिय जिवंत राहीले ती देवी त्यांची कुलदेवता बनली.
ब्रम्हवैवर्त्यपुराणानुसार बलुचिस्तानातील हिंगलाजमातेचे दर्शन केल्यास त्याला पूर्वजन्माच्या कर्माचे दंड मिळत नाही. प्रभू रामचंद्रसुद्धा रावणाचा वध केल्यानंतर ब्राम्हण हत्येपासून मुक्ती मिळविण्यासाठी देवीच्या दर्शनासाठी आले होते. व त्यांनी एक यज्ञही केला होता. त्याचबरोबर आध्यात्मिक संत गुरु नानक, दादा मखान, गोरखनाथ व भारताचे माजी पंतप्रधान स्वर्गीय राजीव गांधी यांनीसुद्धा हिंगलाजमातेचे दर्शन घेतले होते. जेव्हा भारत व पाकिस्तानची फाळणी झाली तेव्हा या मंदिराचा उपयोग रिफ्युजी कॅम्पसारखा केला गेला होता. अनेक आश्रय व आधार नसलेल्या लोकांना हिंगलाज मातेने मायेचं छत्र तर दिलेच त्याचबरोबर त्यांच्या प्राणाचे रक्षणही केले.
*पाकिस्तानातील वैष्णवदेवी*
हिंगलाजमातेची प्रवास यात्रा अमरनाथच्या वैष्णवदेवीहुन कठिण समजली जाते. वैष्णवदेवीप्रमाणेच मातेचा निवास पर्वतीय गुहेत आहे. हजार फुटांचे उंच-उंच पर्वत, लांब-लांब पसरलेले निर्मनुष्य वाळवंट, जंगलातील जंगली श्वापदे, तीनशे फुट उंच ज्वालामुखी व पाकिस्तानातील दहशतवाद त्यामुळे ही यात्रा करणे हे एक चित्तथरारक अनुभव समजला जातो. हाच चित्तथरारक अनुभव तेलगू चित्रपट निर्माते चंद्रशेखर येलेटी यांनी आपल्या "साहसम" या चित्रपटात दाखविला आहे. हा चित्रपट हीट ठरल्यामुळे नंतर तो तमीळ व हिंदीत "द रियल जॅकपॉट" या नावाने प्रदर्शित करण्यात आला. गोपीचंद, तापसी पन्नू, शक्ती कपूर अभिनीत या चित्रपटाचे संपूर्ण चित्रीकरण लडाखमध्ये झाले असून चित्रपटामध्ये अभिनेत्याचा भारत ते पाकिस्तानातील हिंगलाजमाता मंदिरातील खजिन्यापर्यंतचा चित्तथरारक प्रवास हाच चित्रपटाचा मुख्य गाभा आहे. अश्या या खजिन्याच्या लालसेपोटीच अनेक परकिय आक्रमकांनीदेखील या मंदिराला लक्ष्य केल्याचे दिसून येते. चीनी बौद्ध भिक्षुच्या मतानुसार भारतावर आक्रमण करणारा प्रथम मुस्लिम शासक मुहमद बिन कासिम व भारतावर 17 स्वार्‍या करणारा गजनीचा महमद यांनी हिंगलाज देवीचे मंदिर लुटण्याचा प्रयत्न केला होता. त्याचबरोबर दहशतवादी व कट्टरपंथीयांनीसुद्धा अनेक वेळा मंदिर लुटण्याचा प्रयत्न केला. परंतु स्थानिक हिंदू व मुस्लिमांनी या मंदिराचे रक्षण केले. पाकिस्तानी मुस्लिमांमध्येही देवीचा मोठा भक्त वर्ग आहे. भारताप्रमाणेच येथे दसर्‍यामध्ये नवरात्र हा सण मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. या काळात 3-3 किलोमीटर पर्यंत यात्रेची गर्दी असते. हे चित्र पाहून आपण पाकिस्तानात नसून भारतात असल्याचा भास होतो. मंदिरातील पुजारी गोपालगिरी महाराज यांच्या मतानुसार नवरात्र काळात 10 ते 25 हजार भाविक देवीच्या दर्शनाकरिता मंदिराला भेट देतात. भारत, पाकिस्तान, बांग्लादेश, अमेरिका, ब्रिटन, इजिप्त, इराण इत्यादी देशातील लोकांचा यात्रेमध्ये समावेश असतो. हे पाकिस्तानातील प्रसिद्ध धार्मिक पर्यटनस्थळ असून बलुचिस्तानमधील अवामी पार्टी चे सिनेटर दानेश पलानी यांनी 27 जानेवारी 2023 रोजी पाकिस्तानातील सिनेटमध्ये भाषणात म्हटले आहे की, "बलुचिस्तानमधील हिंगलाजमाता मंदिर धार्मिक दृष्टीने अधिक महत्वाचे आहे. या देवीच्या भक्तांमध्ये भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदीसुद्धा आहेत. असे सांगून पाकिस्तानी सांसदांना प्रश्न विचारला होता की, बलुचिस्तानातील लासबेला जिल्ह्यातील हिंगोल नदी किनारी हिंगलाजमातेचे 5000 वर्ष प्राचीन मंदिर आहे. करतारपूर कोरिडोरप्रमाणे या मंदिराचा धार्मिक पर्यटनस्थळ म्हणून विकास करण्याची सरकारची योजना आहे काय? असे केल्यास तेथील लोकांचे जीवनमानच बदलून जाईल. व पाकिस्तानच्या आर्थिक विकासाला हातभार लागेल"असे मत मांडले आहे. यावरून इस्लामिक पाकिस्तानमध्ये हिंदू मंदिराचे ( हिंगलाजमाता ) काय महत्व आहे? हे लक्ष्यात येईल. पाकिस्तानातील अनेक मुस्लिमही देवीची यात्रा करतात. देवीचे दर्शन घेणार्‍या महिलेस पाकिस्तानमध्ये "हाजियानी" म्हटले जाते. त्यांना धार्मिक ठिकाणी सन्मानाने पाहिले जाते. सुफी संत शहा अब्दुल लतीफ बिटाई यांनी देवीची यात्रा केली होती. त्यांनी आपल्या उर्दू कवितेमध्ये देवी त्यांच्या समोर प्रकट झाल्याचे वर्णन केले आहे. त्यांनीच या यात्रेचे वर्णन "नानी माँ की हज यात्रा" असे केले आहे. तेव्हापासून हिंगलाजमाता पाकिस्तानात नानी माँ याच नावाने प्रसिद्ध आहे. आपल्या धर्माप्रती अत्यंत कट्टर असणारे व आपल्या आराध्य देवता शिवाय कोणासमोरही डोक न टेकवणारे पाकिस्तानी मुस्लिमसुद्धा हिंगलाजमाता देवीच्या चरणी माथा टेकतात. येथे हिंदू व मुस्लिम दोघेही मातेची पूजा करतात. हा भाईचारा कोणत्याही चमत्कारापेक्षा कमी नाही. आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे आपणास युट्यूबवर बलुचिस्तानातील हिंगलाजमातेचे दर्शन घरबसल्या घेता येते.
*सोलापूरातील भावसार समाज*
आपल्या भारताची छोटी प्रतिकृती आपल्याला सोलापूरच्या रूपाने पहावयास मिळते. भारताप्रमाणेच अनेक जात, धर्म, पंथ व भाषा बोलणारे लोक सोलापूरात कित्येक वर्षापासून गुण्यागोविंदाने राहतात. त्याचप्रमाणे भावसार क्षत्रिय समाजही संघटीतपणे राहात असल्याचे दिसून येते. तसेच या शहराच्या औद्योगिक जडणघडणीतही भावसार क्षत्रिय समाजाचा सिंहाचा वाटा आहे. या समाजास धार्मिक दृष्टीने एकत्र ठेवण्याचे कार्य गणेश पेठेतील श्री हिंगुलांबिका देवीच्या कृपेने होत आहे. श्री हिंगुलांबिका देवी ही भावसार क्षत्रिय समाजाची कुलदैवत आहे. दरवर्षी हिंगुलांबिका देवीचा प्रकटदिन मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो यावर्षी 19 मार्च 2023 रोजी देवीचा प्रकटदिन साजरा केला जाणार आहे.
*मूर्तीची स्थापना*
सोलापूरातील गणेश पेठेत हिंगुलांबिका देवीचे अत्यंत पुरातन मंदिर आहे. पूर्वी या मंदिरात हिंगुलांबिका देवीची पितळेची मूर्ती होती. इ.स. 1898 साली देवीच्या काळ्या पाषाणाच्या मूर्तीची मंदिरात प्राणप्रतिष्ठा करण्यात आली होती. म्हणजेच 125 वर्षापूर्वी या देवीच्या मूर्तीची स्थापना झालेली आहे. देवीची मूर्ती पंढरपूर तीर्थक्षेत्रातून घडवून आणलेली असून उग्ररूपाची, विविध शस्त्रे धारण केलेली अष्टभूजांची आहे. देवीच्या हातात गदा, ढाल, तलवार, भाला, त्रिशूल, डमरू व कट्यार इत्यादी आयुधे असून डाव्या हातात महिषासुराचे मस्तक धरलेले आहे. व पायाने त्या दैत्याचे मर्दन करीत आहे अशी उग्र स्वरूपाची देवी असल्याने दसर्‍यामध्ये अष्टमीच्या दिवशी श्री हिंगुलांबिकेपुढे अजाबळी देतात.
*मंदिराचा जीर्णोद्धार*
सोलापूरातील इ.स. 1898 साली बांधलेले देवीचे मंदिर हे फार जुने झालेले होते. व ते आकाराने लहान होते. त्यामुळे सतत वाढत जाणार्‍या भाविकांना ते अपुरे पडत होते. ती अडचण लक्षात घेऊन जिर्णोद्धार समिती नेमून मंदिराचे जिर्णोद्धार इ.स. 1992 साली केले. हिंगुलांबिका देवी मंदिर हे वास्तुशिल्पाचा आदर्श व उत्कृष्ठ नमुना म्हणून महाराष्ट्रात ओळखला जातो. 40 फूट रूंद व 120 फूट लांबीच्या जागेत प्रचंड मंदिर उभे असून पूर्ण बांधकाम हे गर्भगुडी काळ्या पाषाणाचे असून आतील भाग मार्बलने सुशोभित केलेला आहे. शिखराची उंची 65 फूट असून त्यावर अनेक देवदेवतांचे सुंदर मनोहारी कोरीव मूर्ती बसविण्यात आलेल्या आहेत. मंदिराच्या पश्चिमेकडच्या बाजूस पूर्वाभिमुख देवीची मूर्ती आहे. देवीचे सिंहासन हे 55 किलो चांदीचे असून देवीच्या मस्तकावरील छत्र सोन्याचे बनविलेले आहे. मंदिराचे बांधकाम भव्य असून रंगरंगोटी करण्यात आलेली आहे. व मंदिराच्या कळसावर 4 किलो सोन्याचा लेप दिला आहे. नुकतेच मंदिराच्या आतील भागात गणेश व महादेव मंदिर बांधण्यात आले आहे.
जागृत देवस्थान*
स्थापनेपासून ते आजतागायत दर मंगळवारी, शुक्रवारी, पौर्णिमा, दुर्गाष्टमी व अमावास्येस देवीची विशेष पूजा व आरती केली जाते. मंदिर उघडल्यापासून म्हणजेच पहाटे 5 वाजेपासून रात्रीपर्यंत हजारो भाविक मोठ्या भक्तीभावाने देवीचे दर्शन घेत असतात. दसरा हा अखिल भारत वर्षातील एक महत्वाचा सण आहे. भावसार समाजही हा सण मोठ्या भक्तीभावाने साजरा करतात. हिंगुलांबिका मंदिरात अश्विन शुद्ध प्रतिपदेच्या घटस्थापनेपासून दसर्‍यापर्यंत दररोज रात्री छबीना व इतर कार्यक्रम असतात. नवरात्रीत दररोज देवीचे नऊ रंगात व नऊ मनमोहक रूपांचे डोळ्यांचे पारणे फेडणारे दर्शन घडविले जाते. कालिका, सरस्वती, कोल्हापूरची महालक्ष्मी, तुळजाभवानी, सप्तशृंगी, महिषासूरमर्दिनी, माहूरची रेणुकामाता, सौधत्ती यलम्मा व ललितादेवी अशा नऊ वेगवेगळ्या रूपात देवीला पाहाण्यासाठी भक्तांची उत्कंठा शिगेला पोहोचलेली असते. त्यामुळे या काळात हा परिसर भाविकांनी गजबजलेला असतो. आश्विन पौर्णिमेस वस्त्र प्रावरणाचा, आरतीचा मानाचा चढाव होऊन 3 ते 4 हजार भक्तांना देवीचा प्रसाद वाटला जातो. त्याचबरोबर शाकंभरी पौर्णिमेस विविध फळ व भाज्यांनी देवीस सजविले जाते. व जवळपास 4000 ते 5000 किलो फुलांनी मंदिराची नयनरम्य सजावट केली जाते. हिंगुलांबिका मंदिर हे पूर्व विभागातील एक मोठे मंदिर व महत्वाचे श्रद्धेचे ठिकाण आहे. भावसार समाजा व्यतिरिक्त लिंगायत, पद्मसाळी, तोगटवीर, कुरुहिनशेट्टी, मराठा, गुजराती, मारवाडी, व इतर धर्मातील लोक मोठ्या श्रद्धेने पूजन करतात. जागृत व नवसास पावणारी देवी अशी या श्री हिंगुलांबिका देवीची ख्याती आहे.
प्रगल्भ, परिवर्तनशील व प्रगतीशील समाज*
सोलापूरातील भावसार क्षत्रिय समाज हा मुळातच प्रगल्भ, परिवर्तनशील, व प्रगतीशील असल्यामुळे अनेक क्षेत्रात आघाडीवर आहे. सूत उत्पादन, चादरी व टर्कीश टॉवेल्सच्या उत्पादनात भावसार समाज इतर समाजापेक्षा पुढे आहे. या समाजातील लोक आज डॉक्टर, इंजिनिअर, आर्किटेक्ट, प्राध्यापक, पत्रकार, वकील तसेच सर्व व्यवसायात व नोकरीत अग्रगण्य आहेत. राजकारणातही भावसार समाजाने आपले कर्तृत्व सिद्ध केले आहे. नगरसेवक ते महापौर अशी अनेक पदे समाजातील व्यक्तिनी भूषविली आहेत. निरनिराळ्या संस्थेद्वारे समाजबांधव आत्मोन्नती बरोबरच समाज उद्धाराचेही कार्य करीत आहेत. भावसार समाजाच्या वेगवेगळ्या क्षेत्रात भावसार नागरी सहकारी पतसंस्था, श्री हिंगलाजमाता नागरी सहकारी पतसंस्था, भावसार युवक आघाडी, युनायटेड भावसार ऑर्गनायझेशन, भावसार व्हीजन, भावसार ज्येष्ठ नागरिक संघटना, भावसार महिला मंडळ, भावसार प्रतिष्ठान, हिंगलाज प्रतिष्ठान, भावसार समाजसेवा मंडळ, भावसार गृहनिर्माण संस्था, विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर ट्रस्ट, हिंगुलांबिका देवी देवालय ट्रस्ट, हिंगुलांबिका प्रभात आरती मंडळ, भावसार गणपती, भावसार वैकुंठधाम, बाहुसार शिक्षण प्रसारक मंडळ इत्यादी संस्था कार्यरत आहेत. बाहुसार शिक्षण प्रसारक मंडळ अंतर्गत हिंगुलांबिका प्राथमिक शाळा व बालक मंदिर व विद्यानिकेतन हायस्कूल कार्यरत असून यामध्ये जवळपास 1200 विद्यार्थी शिक्षण घेत असून, 60 कर्मचारी कार्य करीत आहेत.
