Keper

18/08/2025

ناسیونالیزمی کوردی لە مەم و زینی ئەحمەدی خانیدا
| نووسینی بە سوێدی: بێنگت نووردلینگ
لە سوێدییەوە: کەریم تاقانە

[ئەم نووسینە لە ڕۆژنامەی هەولێر (ژمارە ٤٣٦٧)دا بڵاو کراوەتەوە. لێنکی ڕۆژنامەکە لە کۆمێنتدایە.]

شیعرەکە بەم ڕستەیە دەست پێ دەکات: «هێراکلێس کە لە تافی لاویدا بوو، بەیانییەک لە خەو هەستا …» ئەم شیعرە بڕیار بوو لە ناوەڕاستی سەدەی حەڤدەیەمدا ببێتە داستانی نەتەوەییی سوێد، ببێتە ئێنەید ی ئیمپراتۆری زەریای باڵتیک. ستییەرنهێلم «خواژنی گۆرانی ـی فێر کرد بە سـوێدی شـیعر بهۆنێتەوە» و، ناسناوی باوکی هونەری شیعری سوێدیی پێ بەخشرا.
کە کتێبەکەی فەرهاد شاکەلی «ناسیونالیزمی کوردی لە مەم و زینی ئەحمەدی خانیدا»م خوێندەوە (بیرگیتا مێلاندەر ساڵی ١٩٨٥ کردوویەتی بە سوێدی، زانستگەی ستۆکهۆڵم بۆ پەروەردەی مامۆستایان چاپ و بڵاوی کردووەتەوە)، بیرم لە ستییەرنهێلم و شیعرەکەی کردەوە. هێراکلێس. ئاخر لێکچوونی سەرنجڕاکێش هەیە لەنێوان ستییەرنهێلم و هێراکلێسەکەی لە لایەک و، ئەحمەدی خانی (١٦٥٠-١٧٠٧) و مەم و زینەکەی، لە لایەکی ترەوە. خانی لە ڕێگەی مەم و زینەوە کە لە ناوەڕاستی دەیەی ١٦٩٠دا بڵاو کراوەتەوە، وەک باوکی شیعری کوردی دەردەکەوێت. ستییەرنهێلم تەنیا لاتینی هەبوو بەربەرەکانێی لەگەڵدا بکات، بەڵام خانی سێ زمانی وەلا نا کە زمانی دەستەڵات بوون، سێ زمان کە دەیزانین و دەستەڵاتی بەسەریاندا دەشکا: زمانی ئایین کە عەرەبی بوو، تورکی کە زمانی ئیمپراتۆریای عوسمانی و، فارسی کە زمانی ئەدەبییاتی ئیمپراتۆریای سەفەوی بوو. خانی زمانی کوردیی هەڵبژارد.
کەواتە شیعری مەم و زین چەکێکە لە خەباتی نەتەوایەتیدا، فەرهادشاکەلییش دەیەوێت بە نووسینەکەی ئەوە پێشان بدات. لە جەنگی چاڵدیراندا (١٥١٤) کوردستان لەنێوان دوو ئیمپراتۆریای عوسمانی و سەفەویدا دابەش کرا، دواتریش لە ١٦٣٩دا دابەشکرانی کۆتاییی کوردستانی لێ کەوتەوە. کاتێک سنوورەکان چەسپێنران، ئەو قۆناغە کە پڕە لە ڕەنج و ئازار، دەبێتە پاشخانی شیعرنووسین لای خانی و هەڵمەتی چڕوپڕی ئەو بۆ ئەوەی کورد بکات (ـەوە) بە نەتەوەیەک ( دەوڵەت و تەخت و پاشای خۆی هەبێت) و بتوانێت کورد لە دەستەڵاتە داگیرکەرەکان ڕزگار بکات.

گەر دێ هەبووا مە پادشاهەک
لائق بدیا خودێ کولاهەک
تەعیین ببووا ژ بۆ وی تەختەک
زاهر ڤەدبوو ژ بۆ مە بەختەک
حاسل ببووا ژ بۆ وی تاجەک
ئەلبەتتە دبوو مە ژی ڕەواجەک
غەمخواری دکر ل مە یەتیمان
تینانە دەرێ ژ دەست لەئیمان

ئێمە زانیارییەکی زۆرمان لەبارەی خانییەوە نییە. کارە ئەدەبییەکانی خانی لە سێ بەرهەمی سەرەکی پێک دێن، دووانیان دەچنە ڕیزی شیعری پەروەردەیییەوە، سێیەم بەرهەمیش «مەم و زین»ـە کە داستانی نەتەوەییی کوردانە. مەم و زین لە لایێکەوە چیرۆکی عاشقانەی کوڕەلاوێکی کورد و شازادەیەکی کوردە، لە لایێکی دیکەیشەوە بەڵگەنامەیەکە، دەتوانین لە ڕێگەیەوە هەم لە دنیابینیی نووسەرەکەی بگەین، هەم بزانین چۆن ڕوانیویەتە ژیانی خۆی. بۆیە دەتوانین بڵێین، مەم و زین گرنگترین سەرچاوەیە کە دەتوانین لە ڕێیەوە زانیاری لەبارەی خانییەوە بە دەست بهێنین.
خانی بە شێوەیەکی کلاسیکییانە پەروەردە کراوە، لە نووسینی شیعریشدا هەر ڕێگەی شیعری ڕۆژهەڵاتیی گرتووەتە پێش، بەڵام مۆرێکی تەواو کوردانەی پێوە دەنێت. لە هەندێ بواری گرنگدا بە شێوەیەکی ئاشکرا لەو نەریتە لا دەدات، بۆ نموونە کاتێک لە شیعرەکەیدا خۆی لەوە دوور دەخاتەوە کە ستایش و پێداهەڵدان بۆ سەرکردەی سیاسیی سەردەمەکەی بنووسێت. بە پێچەوانەوە، بە گژیاندا چووەتەوە و ڕەخنەی توندیشی لێ گرتوون. لە جێی ئەوە، فەرمانڕەوای دڵخوازی خۆی دیاری دەکات، کە کارکردی ئەفلاتوونی پێوە دیارە: پیاوچاک و ژیر بێت:

گەر دێ هەبوویا مە ژی خودانەک
عالی کەرەمەک لەتیفەدانەک
عیلم و هونەر و کەمال و ئیزعان
شعر و غەزەل و کیتاب و دیوان
ئەڤ جنس ببوویا ل بال وی مەعموول
ئەم نەقد ببوویا ل نک وی مەقبوول
من دێ عەلەما کەلامێ مەوزوون
عالی بکرا ل بانێ گەردوون
بیناڤە روحێ «مەلێ جزیری»
پی حەی بکرا «عەلی حەریری»
کەیفەک وە بدا فەقیهێ تەیران
حەتتا ب ئەبەد بمایە حەیران
چ بکەم کو قەوی کەسادە بازاڕ
نینە ژ قوماشڕا خەریدار

مەلای جەزیری، عەلی حەریری و فەقێ تەیران کە ناویان هاتووە، بە درێژاییی سەدەی شازدەیەم و حەڤدەیەم نوێنەرایەتیی شکۆدارترین سەردەمی شیعری کوردییان کردووە. ئەم کەسایەتییانە قوتابخانەی شیعر بوونە، خانی ئاشنایەتیی لەگەڵیاندا پەیدا کردووە و چووەتە کۆڕیانەوە.
خانی ئەوەی زۆر بە لاوە گرنگ بوو کە بیر و بڕواکانی بە کردار بنوێنێت. لە فەرهەنگی مەزنی «نووبار »دا، کە بە زمانی کوردی و عەرەبییە، دەنووسێت:

گەر تە دڤێتن کو بەرابەر نەبتن کەس ب تەرا
علمێ بخوون هەم عەمەلێ تو بکە (صنعەت) ژ خوەرا.

مەبەستی بێ چەندوچۆنی خانی ئەوە بووە گەل هۆشیار بن، ڕاپەڕن و بەرانبەر داگیرکەر ڕابوەستێن.
ئەوەی لێرەدا دەرمبڕیون، چەند وانە و تێڕوانینێکن من لە کتێبەکەی فەرهاد شاکەلیم چنیونەتەوە کە لەبارەی ئەحمەدی خانی و مەم و زینە مەزنەکەیەوە نووسیویەتی.
لە شیعری هێراکلێسدا توندوتیژی و شکۆی قۆناغی زلهێزیی سوێد ڕەنگی داوەتەوە، لە مەم و زیندا، بەر گێڕانەوەیەکی تەواو تاکەکەسی و پڕ لە وێنە دەکەوین، گێڕانەوەیەک کە دەنگ تێیدا زوڵالە و وشە، زەنگین. شیعرەکەی ستییەرنهێلم کە لە زەوینەی نەتەوەییدا هۆنراوەتەوە، دۆخێک لە هێمنی و بەخۆداچوونەوە پێشان دەدات. بەڵام مەم و زینی خانی بە ئاشکرا بانگی خەباتگێڕی و نەتەوەدۆستی بە گوێدا دەدات، هەڵبەت ئەمەیش مەرج و ڕێوشوێنی خۆی هەیە.
بارودۆخی نالەباری کوردەکان، ئەوسا و ئێستایش، بووەتە هۆی ئەوە ناکۆکیی ناوخۆیی بێنە گۆڕێ، ئەمەیش پرسی ڕزگاریی دوا خستووە، لە سەدەی حەڤدەیەمدا، هەروەهایش لە سەدەی بیستەمدا. ئەو خواست و ئامانجانەی خانی باسیان دەکات، ئەمانەن: یەکگرتوویی، هێز، چاکی؛ ئەم خواست و ئامانجانە چەندە ڕاستەقینە دێنە پێش چاو و لەگەڵ واقیعی ژیاندا تەبان، هەر بەو جۆرەیش بەدیهێنانیان دژوار بووە. ئەمە دیارە زمانە کوردییەکەیشی گرتووەتەوە، زمانێک کە خانی ویستوویەتی لە شیعری خۆیدا برەوی پێ بدات و وەک زمانێکی سەربەخۆی نەتەوەیی جێگە و پێگەی پێ ببەخشێت.
ئەم دەربڕینەی خوارەوە پێشانی دەدات نووسەر و شیعری ئەو چەندە لە یەکترەوە نزیکن:

ئەڤ مێوە ئەگەر نە ئابدارە
کورمانجییە ئەو قەدەر ل کارە
ئەڤ تیفلە ئەگەر نە نازەنینە
نووبارە، قەوی ب من شرینە
ئەڤ مێوە ئەگەر نە پڕ لەزیزە
ئەڤ تیفلە ب من قەوی عەزیزە

ئەوینی خانی بۆ بەرهەم و شیعری خۆی، بە ئاشکرا کاری کردووەتە سەر فەرهاد شاکەلی و تێڕوانینی ئەو بۆ خانی. منیش کە کتێبەکەی فەرهاد شاکەلیم خوێندەوە، ئەوینەکە جۆشا و بۆ لای منیش هورووژمی هێنا. من ئێستا کونجکۆڵی ئەم کوردستانەم کە هاوکات نییە و، هەیشە. هەستیش دەکەم دیداری مرۆڤێک کە خۆی داوەتە دەست چیرۆکێکی درێژ و دڵڕفێنی عاشقانە، دڵ و دەروونمی ئاوەدان کردووەتەوە.

سەرچاوە:
Svensk-Kurdisk Journal, Nr. 1–2 (1986), p. 38

12/08/2025

باسوخواسێکی گەرم و بەسوود لەبارەی "جوانی و هێزی زمانی کوردی"ـیەوە

|مەسعوود بابایی

جوانى و هێزى زمانى کوردی | The beauty and power of the Kurdish languageSocial Media Mahmud sherzad : https:// www.facebook.com/mahmud.sherzad111Facebook: h...

12/08/2025

بەڕێوەچوونی خەڵاتی دانا ڕەئووف بۆ شانۆنامه‌ی کوردی (قەڵای هەولێر)

ڕۆژی ٢٠٢٥/٧/٢٧ لە شاری هەولێر بەڕێوەچوو
شوێن: قەڵای هەولێر
کات: ٦ی ئێوارە

سوپاس بۆ هەموو ئەوانەی هاوکار بوون
دەستەی بەڕێوەبەرانی خەڵاتی دانا ڕه‌ئووف بۆ شانۆنامه‌ی کوردی.
La Media

03/08/2025

Crimes Against the Kurds

Legal qualifications of the actions taken against the Yazidis

Professor PAN Dr. Ireneusz C. Kamiński
Department of Public International Law
Institute of Law Studies
Polish Academy of Sciences

V. Introductory remarks

47. The Jezyds (Yazidis) are adherents of a syncretic religion combining elements of Islam, Nestorian Christianity and original Indo-Iranian, Kurdish and Judaic beliefs. Its founder was Adi ben Mosāfer (born c. 1075, died 1162); his tomb at Lāleš is a place of pilgrimage.

48. The Yezidis inhabit the borderlands of Iraq, Iran, Turkey, Syria, Georgia and Armenia. The majority of them are Kurds (speaking the Kurmanji language). The total number of Yezidi believers is estimated at 200,000-300,000. A large group of expatriates resides in Germany (around 40,000).

49. The Yezidis believe in a God who created the world, but entrusted its fate to seven holy beings called angels or haft serr (seven mysteries). The most important of these is Malak Ṭāʾus (the Peacock Angel), who refused to bow to Adam. He separates the good and bad events befalling humans. The religious worship of this figure, however, sometimes gives rise to accusations against the Yezidis of worshipping the devil (demon).

50. The Yezidis baptise children at birth; they practise circumcision, which is not, however, prescribed. They pray five times a day, facing the sun; they worship sacred trees and sacrifice oxen. They believe in reincarnation; they strive for perfection, avoiding violence, among other things. The social structure of the Yezidis is based on three castes; marriage between people belonging to different castes is prohibited. The secular leader is the emir and the clergy is headed by a chief sheikh. The community has numerous and elaborate rituals and prohibitions related to chastity (taboos).

51. The beliefs and practices of the Yezidis are considered pagan by radical Muslims and the Yezidis are regarded as infidels (kufara). In 2007, there was a series of murders and attacks against Iraqi Yezidis by radical Islamic groups. The pretext for them was the stoning to death in April 2007, of Du'a Khalil Aswad, a 17-year-old Yezidi girl. According to Muslims, the murder occurred following the girl's affair with a young Muslim man whom she wanted to marry while converting to Islam. The Yezidis, on the other hand, claimed that the reason for the stoning was the girl's 'misbehaviour'; according to some accounts, she was said not to have returned home for the night. The murder of 23 Yezidis travelling by bus in Mosul (23 April 2007) is seen as retaliation for the girl's murder. The bus was hijacked and the perpetrators separated the Muslims and Christians (who were released) from the Yezidis. On the same day, 25 Yezidi and Assyrian Christians were killed in a su***de attack in the town of Tel Eskof. The most serious attacks took place in August 2007 in the Yezidi-populated towns of Qahtaniyah and Jazeera. In total, up to more than 700 people were to be killed and 1,500 wounded in the explosions of four booby-trapped cars (these were the bloodiest attacks after the occupation of Iraq by coalition forces).

VI. Action taken against the Yezidis by the Islamic State

52. In January and June 2014, The Islamic State of the Levant and Iraq (hereafter Islamic State) seized Fallujah and Mosul respectively. From there and from Syria, an attack was then launched on the Sinjar region, inhabited mostly by Yezidis. There were numerous killings of Yezidis in the occupied areas. In Qahtaniyah, 3 August 2014, 70-90 men were slain. The following day, 30 men were killed in Jabal Sinjar; 60 more in Hardan village. Statements issued by Yezidi leaders said at least 200 people were killed in Sinjar, 60-70 near Ramadi Jabal. Other sources, relying, among other things, on the testimonies of people who witnessed or survived the massacres, indicated that between 3 and 6 August 2014, more than 50 Yezidis were killed near Dhola village, 100 in Khana Sor village, 250-300 near Hardan, more than 200 along the road between Adnaniya and Jazeera. Many killings occurred near al-Shimal village and along the road leading from Matu village to Jabal Sinjar.

53. Crimes were also carried out after the fighting ended. In the district of Koya, all the Yazidis living there were given an ultimatum on 15 August 2014 that they would either convert to Islam or be killed. The residents initially agreed to the conversion, but when the village elders refused, all the men (around 80) were detained for, as they were told, transportation to another location; they were then murdered along the road leading to Sinjar. According to other data (including testimonies of those who managed to survive the ex*****ons), on 15 August 2014, all the men living in the village of Khocho were killed (approximately 400 people). On the same day, around 200 men were killed in Tal Afar prison when they refused to convert to Islam. According to figures in a report compiled by the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights/United Nations Relief and Works Mission for Iraq (OHRCM/UNAMI) dated 26 September 2014, at least 1,600 to 1,800 Yezidi men had died as a result of killings, ex*****ons and starvation by the end of August. By contrast, according to Matthew Barber from the University of Chicago, some 5,000 people, mostly men, were murdered. Numerous mass ex*****on sites were discovered after the Kurds recaptured areas previously occupied by the Islamic State. Eleven mass graves were discovered in areas recaptured by government troops; a further 12 known sites are still located in areas under Islamic State control.

54. While killings and ex*****ons were generally limited to men and boys, women and children were dealt with differently. When occupying villages inhabited by Yezidis, the following procedure was repeated by the soldiers of the Islamic State: men and boys were separated from women and children. The women were then divided into several groups: married women with children, married women without children and unmarried women and girls. Each group was transported to a different location. This practice was intended to affect women's morale and weaken their will to resist. The OHRCM/UNAMI report of 26 September 2014, indicated above, estimates the number of abducted women, girls and children to be at least 2,500; Matthew Barber, on the other hand, has compiled a list of almost 5,000 abducted persons and estimates the number affected to be over 7,000.

55. Older women were sold in ad hoc 'markets' and 'exchanges'. Younger women and girls, on the other hand, became 's*x slaves'. Sometimes they were also sold, but most often they were given as a 'gift' to soldiers of the Islamic State; they became 'temporary wives' who, after s*xual exploitation, were passed on to the next person. Women and girls were also r***d. The OHRCM/UNAMI report cited above describes cases of multiple and gang rapes of girls as young as 6 and 9 years old. Abducted women were also subjected to gynaecological examinations; if a pregnancy was found, forced abortions were not uncommon.

56. Another recurring pattern of behaviour can be identified in the case of boys aged 8-15. They were separated from their mothers, forced to convert to Islam and then subjected to religious and military indoctrination. They were taught how to use weapons and forced to repeatedly watch footage showing ex*****ons, including by beheading.

57. There was also destruction of shrines in areas inhabited by Yezidis and occupied by the Islamic State.

58. With the exception of a few hundred people, the entire Yezidi community fled areas that had fallen or could fall into the hands of the Islamic State. Some 50,000 people took refuge in August 2015 in the Sinjar mountains, where they faced death from starvation and dehydration. They were rescued as a result of a coordinated effort by the international coalition, the Kurds and the Iraqi army. The last groups of Yezidi left the previously inhabited sites in 2015.

59. The Islamic State points to the so-called verses of the sword contained in the ninth sura of the Qur'an (At-Tauba, Sūrat ul-Tawbah) as justification for its policy of destroying the Yezidis. The sura calls upon Muslims to fight against the "infidels", who have evil intentions towards Islam and wish to desecrate the Kaaba shrine ("It should be forbidden for infidels to enter the holy tabernacle; for the unbelief which they profess makes them unworthy of it"; (9:17). At the same time, refusing to fight in defence of the Muslim community amounts, according to this sura, to a rejection of faith in Allah ("Many Arabs from the desert came to make excuses for war. Those who disbelieved in Allah and the Prophet and remained at home will receive punishment for their lack of faith"; 9:91).

Reas for more:

Book 3
Crimes Against the Kurds
Legal qualification of operation al-Anfal
Legal qualifications of the actions taken against the Yazidis
Professor Dr Ireneusz C. Kamiński

Shanidar Publisher
Copyright © 2025 Shanidar Publishing
First edition 2025

ISBN: 9789083452630
NUR 689

01/08/2025

ماڵێکی شێواو
ئیدریس قادر
براوەی خەڵاتی دانا ڕەئوف 2025
ئێستا لە ناوەندی ڕەهەند دەست دەکەوێت.
#گەیاندن بۆ هەموو کوردستان هەیە
بۆ داواکردن نامە بۆ پەیج بنێرە
یان پەیوەندی بکە بە ژمارە مۆبایلی 07709309121..
ناونیشان: سلێمانی،تەلاری کاسۆ مۆڵ
نهۆمی دووەم دوکانی ژمارە 41

01/08/2025

سپێنتا سەرحەدی تەمەنی دوانزە ساڵە و تا ئێستا ۷٥۰ کتێبی خوێندووەتەوە.
سپێنتا لەم کورتە ڤیدیۆیەیدا لەبارەی کتێب و خوێندنەوەوە قسە دەکات، له بەشێکی قسەکانیدا دەڵێت:

خوێندنەوە بۆ من، سەربزێوییەکە کە هەرگیز تەواو نابێت.

من لە ڕێگەی کتێبەوە دەتوانم سەر لە دنیا دەربهێنم و ئاگاداری چیرۆکی نوێ ببم.

کتێب زانیاریم پێ دەبەخشێت و خەیاڵم فراوان دەکات.

خوێندنەوە گوڕوتینم پێ دەبەخشێت.

دەزانم ڕۆژانە لە ڕێگەی کتێبەوە شتی تازە فێر دەبم.

بێجگە لەوانە، کتێب هاوڕێی گیانی به گیانیی منە، هەمیشەیش هەر وا دەبێت.

Böckernas kraft: Sepenta delar sina tankar!Follow Sepenta on a Book Adventure! inte att gilla, dela och prenumerera för mer boktip och läsi...

01/08/2025

وتارى لیژنەى دادوەرانى چوارەمین خەڵاتى دانا ڕەووف بۆ شانۆنامەی کوردی
دواى ڕێز و سڵاوى زۆر، ئەم خەڵاتە بە پلەى یەکەم بۆ گەشەپێدان و بووژاندەوەی بوارى شانۆ و شانۆنامەى کوردییە، کە بە هۆى گۆڕان و ڕووخانەکانى سەردەم و هێرشى جیهانى ئەلیکتڕۆنى و ژیرى دەسکرد، نەمانى نرخ و بەها کۆمەڵایەتى و ئێستێتیکییەکان، کەمبوونەوەى خوێندنەوە بە هۆى سۆشیال مێدیا، لەوسەریشەوە کێشەى بژێو و سەختییەکانى ژیان، شانۆ وەک کارى هونەرى و شانۆنامە وەک دەقى ئەدەبى لەناو کوردیش دووچارى کاڵبوونەوە و لاوازى بووە، بێگومان ئەمەش وەک دیاردەیەکى کۆمەڵایەتى و فەرهەنگى هەر تەنیا پەیوەندى بە کوردەوە نیە، بەڵکو ئەمە دیاردەیەکى جیهانییە، بۆیە خەڵاتى دانا ڕەووف، وەک پێویستییەکە بۆ دەرچوون لەو گرفت و قەیرانە، تا ئێستاش، توانیویەتى ئەو هەستیارییە دروست بکا و نووسەران و لاوان لە خۆى نزیک بکاتەوە و ساڵانە کۆمەڵێک دەقى زۆرى شانۆیى بە دەست بگات.
لە هەڵبژاردنى دەقى سەرکەوتووش، دواى گەیشتن و کۆبوونەوەى تەواوى دەقەکان لە ماوەیەکى دیاریکراو، کارى خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن لەلایەن ئەندامانى دادوەر جێبەجێ دەکرێ، دواى گەیشتن بە دوا لیست، کە سێ بۆ چوار دەق دەمێننەوە، لەم ئاستە وەک دوا هەنگاو یەک دەق هەڵدەبژێردرێ و خەڵاتى یەکەمى پێ دەبەخشرێ. هەڵبژاردنیش بە هەڵسەنگاندنێکى وردى لەبەرچاوگرتنى کۆمەڵێک تایبەتمەندى تێدەپەڕێ وەک: زمان و شێوازى نووسین و داڕشتن، ڕووداو و کێشەى دراماسازى. بۆ ئەم ساڵ دەقى (ماڵیکى شێواو) وەک دەقى براوە هەڵبژێردرا بۆ وەرگرتنى چوارەمین خەڵاتى دانا ڕەووف بۆ شانۆنامە. دەقى ماڵێکى شێواو، دەقێکى زۆر سەرکەوتووە، زمانەکەى زۆر باشە، ڕووداو زۆر دراماتیکییە و زۆریش سەمبۆلیکە و لێکدانەوە و کێشەیەکى مرۆیى و ژیارى دەخاتەڕوو کە ڕۆژانە ڕووبەڕووى دەبینەوە، لە هەمان کات هەڵکەوتى ئەمڕۆى ژیانى کوردیش دەخاتە کە چەندە شێواوە و چەندە تراژیدییە. لەگەڵ ڕێزدا.

موحسین ئەحمەد عومەر
لە جیاتى ئەندامانى لیژنەى دادوەران
٢٨/٧/٢٠٢٥ هەولێر.

31/07/2025

كانوا يسكنون هنا... ولكننا فقدناهم!

مراجعة: لاوك صلاح

المشهد الأدبي الكردي عموماَ والرواية خصوصاَ يشهدان حراكاَ صاخباَ ولافتاَ منذ تسعينيات القرن الماضي. فقد صاحب ذلك الحراك التطورات السياسية التي أربكت وهزت كالزلزال الحياة السياسية والاجتماعية والاقتصادية في المنطقة وفي العراق عموماَ.

المحاولات الأولى لكتابة الرواية الكردية بمفهومها المتداول ترجع الى بدايات القرن الماضي حيث كان الهدف هو توثيق الحياة العامة وخلق ذاكرة لإنقاذ شعب من محاولات المسخ والانسلاخ من تأريخ متأصل في الوجود وكذلك لترسيخ حلم مؤجل الى حين.

فقد كُتبت الرواية كتعبير عن الصراخ الصامت وحالة الاستنطاق المتلاشى وغير ممنهج وذلك بسبب البقاء وحيداَ، ككيان سياسي يتيم، في محيط مسدود، ليغدو هذا الكيان الضحية الاولى في تأريخ المنطقة والى هذه الحظة بدون سند سياسي وقانوني للشرعية الإلهية في خلق أمة، فقد تٌرك هذا الشعب منسياَ وسط حالة الغليان الدائم عبر التاريخ.

ويعتبر عرب شاملوف صاحب اول رواية كردية والتي إشتهرت باسم "الراعي الكردي" طُبعت عام 1930، وهو أيضاَ كاتب الرواية التأريخية "قلعة دمدم" عام 1966، والتي تتحدث عن صمود قلعة الكرد وكيفية بقاءهم على قيد الحياة في مواجهة الغزاة الذين كانوا يزحفون من كل حدب وصوب.

أما في وقتنا المعاصر، فالرواية الكردية لاتقف عند إستخدام التقنيات المحلية من السرد فقط، وانما تتسع لتشمل تقنيات معاصرة، وذلك بفضل الإحتكاك المباشر للأدباء الكرد مع الادب العالمي عن طريق معرفة اللغات الاوروبية وعبر معاناة حقيقية في الغربة التي أثرت تأثيراَ كبيراَ على تجاربهم ومعارفهم العامة. وتمتاز الرواية الكردية المعاصرة، بشكل عام، بنزعتها الانسانية في معالجاتها للمواضيع التأريخية المُبهمة والمعقدة، حيث تتجنب، وبحكمة، الوقوع في فخ النزعة الشوفينية كردة فعل لما حصل سابقاَ.

"موطن سارة" رواية كردية، صدرت عام 2009، وتم إعادة طبعها للمرة الرابعة هذا العام. استوقفتني وشدني الصفحات الأولى من الرواية مباشرة، حيث شَعرت منذ الحظة الاولي انني امام رواية مختلفة تماماَ وجريئة الى حد كبير. وقد شجعني ذلك على قرائتها بشغف ونهم، أَشعرني الرواية انني لم اكن أميناَ بانتمائي للمدينة التي ولدت وترعرت وكبرت فيها والتي أفتقدها أينما أذهب أو أرحل.

هذه الرواية أشعلت لهباَ في ادراكي للتأريخ الذي أنتمي اليه، وفي نفس الوقت شعرت بأن هذه الرواية سيكون لها نصيباَ كبيراَ للتأثير على مجمل رؤيتنا للحياة كنخب سياسية وثقافية، والتأثير كذلك على مَديات تصورنا وكشفنا للذواتنا الضائعة والى أشخاص وشعوب قضينا معهم عصور وأزمان ولكننا لم نتجرأ ان نقول كلمة طيبة بحقهم، اضافة الى ذلك، فهذا العمل تُغني الادب الكردي بمحاولة روائية غير مسبوقة في التعاطي مع موضوع مثير للجدل والذي يستحق ان نلتفت اليه.

بادئ ذي البدء، في الكتابة حول هذه الرواية، يجب ان يكون هناك اعتراف صريح عن الدَين الذي على أعناقنا لجميع المكونات والهويات الذين سكنوا معنا في هذه البقعة من الارض، لايشمل هذا الدَين اليهود فقط، وانما كافةَ المكونات الأثنية، هذا الاعتراف يرتأى ان يرى الحقيقة كما هي، هنا، نحن، لا نتحدث عن الصراعات السياسة وحساسياتها المظللة ولانُبالي بجدالها العقيم او التضامن العفوي مع تأريخها الدموي، إنما نريد ان نلقي قليل من الضوء الخافت على مافقدناه تأريخياَ وهو التعايش مع الآخرين بسلام، نريد ان نكون قريباَ من الخالق والوجود الكينوني لشعب كانوا يسكنون هنا ولكننا فقدناهم، كانوا جزءاََ من تأريخ منسي، وقد آن الاوان ان يستعيدوا بذاكرتهم جزءاَ من كينونتهم، فالكردي ليس كردياَ، ان لم يكن بمقدوره ان يرى الآخر، كما يريد ان يراه الآخرون، بالعزة والكرامة، انها تلك المعادلة التأريخية التي تطُل بضلالها دائماَ علينا، والى يوم الإنبعاث.

عنوان المقال، للوهلة الأولى، يثير شعوراَ مريباَ لدى القارئ بشكل عام، فهناك غموض يكتنف المعنى المتضمن، وهناك تعاطف واضح للوجود التأريخي، أدعو القارئ ان يتريث في أحكامه ليتجنب القسوة الموروثة لحين يستكشف بنفسه لماذا نحن بصدد كتابة هذه السطور عن الرواية، كما قلنا، غير مسبوقة، من حيث الموضوع والإسلوب.

السؤال الأول الذي طرحته على نفسي في البداية، هل هي وظيفة الرواية ان توقظ ذاكرة الانتماء والعودة الى ذلك الحي المهجور والمسكون بهواجس وكوابيس وذكريات قد لا تكون جميلة؟ هل الرواية مازالت هي المساحة المتاحة للتوثيق الأدبي لما هو مُهمش في التأريخ والسياسة؟ وهل بمقدور الرواية ان تستعيد التوازن النفسي والأخلاقي لتناقضات سياسية داخل المجتمع؟ ألا تُخاطر الرواية بمعايرها الأدبية عندما تفعل ذلك؟

بدون ان يراودني الشك، أقول نحن هنا امام رواية نوعية، رواية تشد ذهن القارئ الى تفاصيل الحياة اليومية في السنوات العشر الأولى من القرن الماضي في بيئة محلية مغلقة في "حي اليهود" في مدينة السليمانية في العراق. هذه الرواية تعيد للمكان عراقته وتأريخه الحي عبر إستخدام لغة يفوح منها عبق خصوصيات الأزقة الضيقة للمحلة، وذلك بالرغم من الألم والوجع التأريخي المبطن، فعملية تدفق اللغة كشلال تُساعد التفكيك الأركيولوجي الشامل التي أتبعها الكاتب لترميم ما افسدته السياسة بمطامحها الغريزية، تلك العملية التي تفضح في نفس الوقت التفكير الضمني المريب والأعراف المستورة، صورتها شخصيات الرواية، تلك الشخصيات التي هي أصلاَ إنعكاس فني ومرآة لواقع لم يكن بمقدورهم الأفصاح عن ما كان يخالجهم في العلن.

ما أدهشني في هذه الرواية أنها ليست نتاج أدبي يُروج لهدف سياسي في غير سياقها المتعارف عليه، وإنما هي كنز أدبي وإستثمار إنساني ومعنوي ومبادرة خلاَقه لتأسيس روح جديدة داخل مجتمع عانى من الحرب والويلات لعهود عديدة ومديدة. عمل ادبي كهذا لايقل شأناَ، إن لم يضاهي، عمل المنظمات الخيرية وغير حكومية التي ركزت على ترميم الانتكاسات والانقسام التي حصلت بين المجتمعات من جراء زرع ونشر الحقد والكراهية والضغينة، وذلك عن طريق نشر ثقافة التسامح والسلام من اجل تجاوز آلام وكوابيس وذكريات مريرة لحقبة ما بعد الحرب.

يدعو الراوي، في البداية، القارئ للتعرف على حي اليهود في المدينة عن طريق رؤية طفلٌ يسمى "خايم" وهو ساكن مع عائلته في الحي، إدراك الطفل لشخصيته وبيئته الاجتماعية سابق لعمره، ففي المرة الاولى، عندما يصطحبه عمه الى السوق المعروف في المدينة، "قيصرية النقيب"، يقول له: اننا مختلفون عنهم، هم لا يشبهوننا، وعليك ان تدرك هذه الحقيقة منذ الآن، فيقضي الطفل جلَ وقته، وحتى حين يكبر، يتسائل ماهو الإختلاف؟ ذلك الهاجس يبقى ظلاَ للأبد، مُحاولاَ معرفة الحقيقة، لماذا هم مختلفون؟ واذا كانوا مختلفون، لماذا هم هنا؟ لماذا سكنوا هذا الحي؟ وهل ينتمي هو الى جغراقية أو كوكب آخر، وهو وقد ولد هنا؟ فالطفل، أغلب الظن، هو قريب الراوي من الجيل القديم، والذي نقل اليه قصة التأرجح الوجودي بين مفاهيم مختلفة والاصطدام اليومي بفكرة الانتماء القسري والطوعي للمكان، والهوية الضائعة غير مستعادة. فرحلة الحياة مابين دكان عمه والكنيست والمدرسة الرشدية والسفر الى مدن اربيل وكركوك وبغداد في سنوات 1908، وما بعدها، كانت بمثابة إستكشاف للذات من جهة، والاصطدام بالواقع الموجود وتكييف معه والبقاء حياَ وسط حالة الاختلاف التأريخي الدائم.

هم، اليهود، بالرغم من حالة التهميش والتَغيب السياسي، كانوا جزءاَ حياَ من النشاط وحركة المدينة، ، فقد كان لهم باع في التجارة وحتى في السياسة بطريقة ما، وقد تميزوا بفراسة التعامل الحذر مع الأخر، فعلى سبيل المثال، اليهود إتخذوا موقفا سياسياَ شجاعاَ عندما قرروا بأن يحاربوا بجانب الشيخ محمود الحفيد، في وقت، فتك الطاعون بالمدينة وغطى القحط شوارعها، فتوظيف أحداث كهذه والتعاطي مع العلاقة بين الحدث السياسي التأريخي والمتن الحكائي التي هي أصلاَ علاقة متشابكة وخطرة، أدبياَ و ربما ملحمياَ يعتمد على رسم رؤية بنائية متجانسة ومتماسكة وكذلك وجود معرفة تأريخية وتقنية مسبقة تنسجم مع السياق الحكائي، وهذا ما انتبهت اليه في هذه الرواية، فهناك انسيابية طبيعية للسرد ومهارة حرفية في توظيف المعلومة التأريخية.

واخيراَ، يمكن قراءة الرواية من جوانب عديده، فلايزال هناك مساحات تستحق إلقاء الضوء عليها، وهناك مواقف وحكايات تشبه لقطات سينمائية في صورها ونبضات حياة تستحق المراجعة او الوقوف عندها، فلعل وعسى ان تساهم هذه الرواية بجانب قيمتها الأدبية في نشر التسامح المنشود والذي لن يكون الا إذا وضعنا انفسنا امام مرآة صادقة وتكون التداعي وسيلة لجمع ولملمة شظايا ذات تأريخية لبدء فصل جديد من رواية جديدة يكون الاستغراب التأريخي مفصلاَ نهائياَ عن كل ما سبق!

Lawk Salah Ahmad