12/07/2025
ARSI’II
********
Arsiin ilma Ambattoo Dayyooti. Gosa Oromoo baldhinna lafa qubateefi baay'inna ummataatin guddaa ta'eedha. Lafti Arsii—Kaabaan laga Awash irraa kaa’ee hanga Hara Habaasii Kibbaan fulla’a. Lixaan Laga Bilaatee ka’ee Gannalee fi Daawwatti dhaabata. Godinoota amma Arsii, Arsii Lixaa, Baale, Baalee Bahaa guututti kan dhuunfatu yoo ta’u; Godinoota Shawaa Bahaa, Boorana Bahaa, Harargee Lixaaa ammoo cinaa tokko ykn muraasa ni qabata.
Arsiin ilmaan lama qaba: Mandoo fi Siikko.
Siikko ilmaan shan qaba (Shanan Sikkoo—Sikkiisa):
I. Bullaala
II. Jaawwii
III. Ilaani
IV. Wocaalee
V. Waaji
Mando ilmaam torba qaba (Torban Mandoo—Mandooyyuu):
I. Raayyaa
II. Kajawa
III. Utaa
IV. Waayyu
V. Waanama
VI. Harrojji (Biltuu)
VII. Hawaxxuu
Arsiin laga Waabee gamaafi gamana jira. Lafti waabee gamaa Baale yoo jedhamtu ta gamanaa Diida'aa jedhaniin. Gosti Arsii Waabee gama jirtu gamanas ni jirti.
Arsiin lafa isaa yeroo hedduu:
* Baale
* Gadab
* Albasoo
* Diida'aa
* Laangannoo fi
* Dambal
jedhee maqaa jahan kanaan adda qoodee waama. Haa ta'u malee Caancoo, Booruu, Waayyuu, Duuroo, Harannaa, Laajjo, Fasasa, jedhanii lafa babaldha jahan armaan olii keessatti kan waamamanis ni jiru.
Fakkeenyaaf: Itayyaa fi Dheeraan lafaa Arsii ta Albasoo jedhaniini.
--
Magaalonniifi aanaaleen akka: Asallaa, Adaabbaa, Sinaanaa, Boqojjii, Itayya, Loodee, Heexosaa, Diigaluu, Xiijoo, Amiinya, Abboomsa, Agaarfaa, Eegoo, Haburaa, Heebanoo, Ogolcho, Kuyyara, Leemmuu, Bilbilo, Raayituu, Biltuu, Saddiqa, Silxaanaa, Suudee, Wondoo, Shiree fi kkf hundi isaanii maqaa gosa Arsii kan naannoo sanatti argamaniiti.
---
---
Arsiin ummata woliin jireenya dinqisiisaa qabu. Ummata aadaa baldhoofi cululuqxuu qabu. Ka tuqan malee nama hin geenne. Ka haqaafi dhugaa isaa irratti du'u. “Arsii tuttuqaa didduu, Arsii tuttuqan hiddu” jedhee ibsa waan kana walaleessaan gameessi Amaan Nyafaroo.
Arsiin deegu ka wolii hirphu. Beelayu ka midhaan wolii fe'u. Ka xiqqaa guddaa kabaju. Maatii irra taree kan firaafi gosaa hadoodu. Woyyomaafi Siinqee sodaatu. Ka keessummaa mana isaa bulte horii qaleefi miila dhiqee bulchu.
Seenaa gita-bittaa biyya kanaa keessatti kan Minilkii qawwee Awuurophaa fi Raashiyaa hidhate cichee woggoota torbaaf afoo dhaabbatee qolate—Arsi’ii. San boodas itti duulamus ni ripha malee, gaafuma ka’e waan isaa deebifata!
Dr. Nuredin Luke
