Azattyk+

27/05/2025

Кыргызстандык тарыхчылар КДКнын (1990–1993) тарыхы жана анын сабактары жөнүндө талкуу өткөрүштү

2025-жылдын бугу (май) айынын 27синде, шейшемби күнү, Бишкектеги Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук университетинин башкы имаратында
“Кыргызстан” демократиялык кыймылынын (1990–2025-жж.) 35 жылдыгына арналган “ДАҢАЗАЛУУ “КЫРГЫЗСТАН” ДЕМОКРАТИЯЛЫК КЫЙМЫЛЫ (1990–1993-жж.)” аттуу илимий кереге кеңеш (тегерек үстөл талкуусу) өткөрүлдү.
Талкуу маалында:
Кыргыз Республикасынын Президентине караштуу Тарых илимдерин өнүктүрүү боюнча комиссиянын төрагасы Арслан Капай уулу Койчиев,
Кыргыз Республикасынын Президентинин кеңсесине караштуу Кыргызстан элинин тарыхый жана маданий мурастарынын «Мурас» фондунун төрагасы Кыяс Молдокасымов,
Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин Тарых жана чөлкөм таануу институтунун, КР УИАсынын Б.Жамгырчинов атындагы Тарых, археология жана этнография институтунун, Эл аралык Кыргыз-Түрк Манас университетинин, Борбордук Азиядагы Америкалык университеттин, “Эсимде” изилдөө аянтчасынын илимпоздору, “Кыргыз Тарых Коому” эл аралык коомдук бирикмесинин, “Кыргыз Туусу” гезитинин өкүлдөрү болгон тарыхчы адистер жандуу катышты.
Талкууда Кыргызстандын 1988–1993-жылдардагы тарыхый окуяларынын оош-кыйыш жактары жаатында ар кыл пикирлер ортого салынды.
Жыйын маалында жаш тарыхчы илимпоз Махабат Жунусованын КДКнын тарыхына арналган жаңы китебинин бет ачары өткөрүлдү жана “Эсимде” аянтчасынын мултимедиалык иликтөө иштерине да жылуу баа берилди.
Илимий талкууну “Кыргыз Тарых Коому” ЭКБсынын президенти, КУУнун профессору, т. и. д. Тынчтыкбек Чоротегин алып барды.
27.5.2025.
Сүрөттөр “Эсимде” аянтчасынын “Фейсбук” барагынын, Махабат Жунусованын жана башка тарыхчылардын жана MaxPrint басмасынын фото сүрөттөрүнөн топтолду.

Кыргыз Тарых Коому.
#кдк

23/04/2025

Киев Орусиянын Кырым жарым аралына ээлигин эч тааныбайт

Бул тууралуу Украинанын президенти Владимир Зеленский Лондондогу жолугушуунун алдындагы брифингде билдирди.

"Бул биздин, Украинанын элинин аймагы. Бул жерде андан башка сөз болушу мүмкүн эмес, ал биздин Баш мыйзамга туура келбейт", — деди Зеленский.
Анын айтымында, Орусия аннексиялап алган Кырымдын жана башка аймактардын макамын талкуулоо согуштун узарышына алып келет.
Зеленский 23-апрелде Лондондо согушту жөнгө салуу боюнча Украинанын, АКШ жана Европа өлкөлөрүнүн делегацияларынын жолугушуусу өтөрүн мурдараак жарыялаган.
Украин президенти Лондондогу сүйлөшүүлөрдүн негизги максаты ок атышууну шартсыз токтотуу экенин айткан.

Буга чейин The Washington Post басылмасы булактарынын таянып, 23-апрелде Лондондо өтчү сүйлөшүүлөрдө АКШ украиналык делегацияга аннексияланган Кырымды Орусиянын аймагы деп таануу жана фронт сызыгын азыркы абалда токтотууну сунуштарын жазып чыккан. Ушундай эле мазмундагы маалыматты өткөн аптада Bloomberg жана The Wall Street Journal да жарыялаган.

Зеленский учурда Орусия көзөмөлдөп турган Запорожье АЭСин Украина башкарышы керектигин белгиледи. Муну менен буга чейин аталган атомдук станцияны АКШ көзөмөлгө алууну көздөп жатканы тууралуу маалыматтарга жооп кайтарды. Украин президенти Кошмо Штаттар Украинасыз аталган АЭСти иштете албасын кошумчалады.

“Эгерде биз АКШ менен бирге АЭСти калыбына келтирип, электр энергиядан акча тапсак - бул нормалдуу эле көрүнүш”, - деп билгилеген Зеленский.
Wall Street Journal гезити буга чейин Вашингтондун Украинага согушту токтотууга багытталган сунушунда АКШ Крымдын аннексиясын тааный турганы жана Украинанын НАТОго мүчө болуудан баш тартуусу сыяктуу шарттар жазылганын кабарлаган.

Ошол эле учурда бул аймактардан орус аскерлерин чыгаруу боюнча талаптар сунуштарда көрсөтүлгөн эмес. Мындан тышкары, сунушта Украинанын куралдуу күчтөрүнүн санын кыскартуу жана Батыш өлкөлөрүнүн Киевге аскердик жардам көрсөтүүсүн же Европа аскерлерин жайгаштырууну четке кагуу камтылган эмес.

The Wall Street Journal гезитинин булактарынын айтымында, планда каралган дагы бир сунуш – Запорожьедеги атомдук электр станциясы жайгашкан жерди “нейтралдуу аймак” деп жарыялоо. Бул аймак АКШнын көзөмөлүндө болушу мүмкүн экени айтылууда. АЭСти 2022-жылдын март айында орус аскерлери убактылуу басып алган.

23.4.2025

https://www.azattyk.org/a/33394235.html

Азаттык.

Бул тууралуу Украинанын президенти Владимир Зеленский Лондондогу жолугушуунун алдындагы брифингде билдирди. "Бул биздин, Украинанын элинин аймагы. Бул жерде анда...

02/02/2025

Аскар Салымбековдун “Дордой” базары – эркин базарга карай чыйыр


Посткоммунисттик демократиячыл өлкөбүздө ар бир жеке ишкердин Башмыйзамга ылайык адилет мамилеге кабылышы – жалпы өлкөбүздүн жана жарандык коомубуздун жаркын болочогу үчүн зарыл кепилдиктердин бирин жаратат. Анткени ишкердик да, жогоруда айтылгандай, чыныгы жаратмандык булагы болуп саналат.

Аскар Салымбековдун ишмердиги жана “Дордой” базары: Кыргызстандагы эркин базар мамилелерине жол чабуу.
https://www.azattyk.org/a/asqar_salymbekovdun_caratmandygy_02-02-2025_chorotegin/33300416.html
Т.Чоротегин.
02.02.2025.

30/01/2025

Путин: – Сүйлөшүүлөрдү Минск шаарында өткөрөлү.
Зеленский: – Биз Варшава шаарын сунуштайбыз.
Путин: – Ал жакта мени камап, Гаага сотуна жөнөтүшөт да...
Зеленский: – Бирок Орусия элинин кызыкчылыгы толук сакталмак!

*********

Путин согуш башталганда Украинага:
“Жагабы сага, же жакпайбы, эми чыда, сулуу бийке!”
Путинге Украина согуштун этегинде:
“Жагабы сага, же жакпайбы, эми өзүң чыдай көр Гаагада!”

*********

Путин жана диагноз:
өлкөдө өмүр бою чексиз бийлик кылуу – ушунчалык ширин нерсе тура, бул таттууну колдон чыгаргыча, мамлекет башчы өз өлкөсүнүн калкы менен чогуу көз ачып-жумгуча бейишке кетип, калгандарын бүт дароо тозок отуна күйгүзүүнү гана артык көрөт!

*********

Путин Кремлдеги айрым расмий жолугушуулар маалында кабылдоосуна келгендерден 20 метрдей алысыраак отурган кездеги анекдот:
– Урматтуу президент, мага дүрбү алып келишсинчи! Мен алысты жакшы көрө албай жүрөм.

*********

Геленжиктеги ак сарай тууралуу тасма баянга Путиндин ачуусу келди:
– Муну дароо өзгөрткүлө! Өтө эле кооз болуп калыптыр! Көз тийбесин!..
– Кайсы долбоорду үлгү кылып алсак, урматтуу Владимир Владимирович!
– Навальныйдын тасмасын негиз кылып алгыла.

*********

НАТОнун улам кеңейишинен чочулаган Путин элине жар салды:
"Өлкө – кас-душмандын курчоосунда!" ("Страна в кольце врагов").
Эргулдугун көрүп ал, айтканын кылды! (Пацан сказал, пацан сделал).
[Ар кандай саат-балакеттен алыс туруу үчүн Финляндия менен Швеция НАТОго кирип алышты].

*********

Жаңы жылдык куттуктоодон соң, көгүлтүр экранга тигилген орусиялык:
– Деги, урматтуу Владимир Владимирович! Мындан ары бизди “жаркын келечегиңизге” чакырбай эле коюңузчу. Тойдук!.. Андан көрө мындан ары жамандыгыңызды азыраак көрөлү!

*********

Азил: Неге Акаев, Янукович жана Башар Асад кудайга Путин үчүн жалбарышат?..

Евразия тарыхында ар бир диктатор жана авторитардык төбөл жөнүндө куйкум тилге ширелген азилдер арбын чыгарылчу. Азыркы Орусиянын мамлекет башчысы Владимир Путин да соңку чейрек кылым бою саясий азилдердин бутасына айланып келет.

https://www.azattyk.org/a/putun_tuuraluu_azilder_kuelkue-kerben_30-01-2025/33297526.html

30.1.2025.

Евразия тарыхында ар бир диктатор жана авторитардык төбөл жөнүндө куйкум тилге ширелген азилдер арбын чыгарылчу. Азыркы Орусиянын мамлекет башчысы Владимир Пути....

29/01/2025

Астана шеринесинин (25.1.25) айрым сабактары

Астана шеринесинен улам өзүм алган сабактардын айрымдарын ачыктай кетким келет.
Заманбап казакстандык тарыхчылар жана долбоор жетекчилери илимий жогорку серени камсыздоо үчүн чет өлкөлүк археолог, булак таануучу, архив таануучу жана башка адис тарыхчыларды өз илимий долбоорлоруна (маселен, 7 томдукту жазууга) кеңири тартышууда.

Ошого карабастан, алар дүйнө тарыхын, чөлкөм тарыхын жана Ажурт тарыхын чагылдырууда мурдагыдай Маскөө сыяктуу борборлорго идеологиялык жана башка өңүттөрдөн эч кандай кылчактабастан, өз алдынча идеологиялык-саясий турумун, методологиялык, усулдук мамилелерин иштеп чыга алышты.
Чет өлкөлөрдө туулуп-өскөн казак тектүү окумуштууларга толук ишеним жана мүмкүнчүлүк берилген. Маселен, Ч.Валиханов атындагы ТЭИнин Башкы директору, академик Зиябек Кабылдинов Орусиянын Омбу аймагында, ал эми Р.Б.Сулейменов атындагы Чыгыш таануу институтунун Башкы директору, профессор Дүкен Масимхануулу мырза (текестик кыргыздардын жээни) – КЭРдин ШУАРында жарык дүйнөгө келишкен.

Чет өлкөлөрдөн көчүп келип, Казакстандагы илимий мекемелерде (анын ичинде Эл аралык Түрк академиясында жана университеттерде) иштеп жаткан чет элдик чыгыш таануучу, түрколог, тарыхчылар жана башка адистер арбын. (Астанадагы жыйында АКШдан келип иштеп жаткан теги татар профессор Юлай Шамилоглу агай менен да кезиктим).
Казак тарыхчылары жалаң гана өз улутунун тарыхын изилдөө менен чектелбестен, Евразиянын кеңири мейкиндигинин тарыхын да изилдешүүдө.

Албетте, казак тарыхчылары чечиле элек көйгөйлөрдү да ачык айтып жатышты.

Олуттуу бир көйгөй – Орусиядагы айрым архивдик корлордун путиндик доордо казакстандык изилдөөчүлөр үчүн жарым-жартылай чектелип калгандыгы. 1990-жылдары колго эркин тийчү бир катар орусиялык архивдик даректүү маалыматтар эми иргелип гана бериле баштады, деп бир казак тарыхчысы бизге айтты. Бул көйгөй кыргызстандыктар үчүн дагы чоочун эмес.

Ал эми эгемендиги жана аймактык бүтүндүгү үчүн күрөшүп жаткан Украинаны ачык колдоп сүйлөп койгон айрым таанымал казак тарыхчылары Орусияда “кара тизмеге” алынган.
Көйгөйлөрдүн бири – казакча тексттерди, орус, англис, түрк, кытай жана башка тилдерге жогорку деңгээлде которо алчу жана чет тилдерден казакчага которууга жарамдуу кесипкөй котормочу адистердин таңкыстыгы. Кантсе да, илимий терминдердин өзгөчөлүктөрү бар эмеспи.

Азырынча ушул саптар менен сөзүмдү аяктай турайын.
Эң башкысы – казак жана кыргыз тарыхчылары өз ара илимий кызматташтыгын ырааттуу улантышууда.

*******

Казак тарыхчыларынын Астанадагы илимий шеринеси 7 томдук жаңы китеп тууралуу талкуулады

https://www.azattyk.org/a/qazaq-taryh-sherinesi-cana-ceti-tomduq_2025_chorotegin/33292712.html

29.10.2025.
Т.Чоротегин

Жакында Казакстандын борбору Астана шаарында казак улутунун жана жалпы түркстандык чөлкөмдүн тарыхына арналган илимий жыйын өткөрүлдү. Анда жазылып бүтүк калган...

21/01/2025

Эгерде Ленин тирилип келсе...

Ленин – "кызыл террордун" түптөөчүсү
(Азилдер жана даректүү малыматтар)

https://www.azattyk.org/a/lenin_cana_terror_21-01-2025_chorotegin/33283049.html

21.1.2025.
Т.Чоротегин.

Кыргыз коому азыркы тапта деле Владимир Лениндин бейнесине карата карама-каршы пикирлери менен жиктелип келет. “Улуу атабыз – Ленин!” деп ураан чакырып чоңойгон ...

19/01/2025

Гэндэн 1935-жылы декабрда Сталинди "орустун жаңы падышасы болуп алыпсың!" деп сындаган

Сталинге ачык айбат кылган монгол мамлекеттик ишмери Пэлжидийн Гэндэн
https://www.azattyk.org/a/mongol_ishmeri_peljidiin_genden_2025_chorotegin/33281192.html

19.1.2025.
Т.Чоротегин.

XX кылымдын 20–30-жылдарындагы Монгол Эл Республикасынын бараандуу тарыхый инсандарынын бири Пэлжидийн Гэндэн өз элинин Маскөө таңуулаган тоталитардык идеологияг....

17/01/2025

Кенесарынын өлүмү. Талаш жараткан кечирим суроо
..Казак султаны Кенесарынын Кыргыз хандыгына каршы баскынчылыгы окуясы тууралуу сабак 1989-жылдын сентябрынан бери Кыргызстандын мектептериндеги “Кыргызстан тарыхы” боюнча окуу программасына кирген.

Окуу китептерден тышкары энциклопедиялык китептерде деле Кенесарынын баскынчыл жортуулу тууралуу чагылдырылып келчү.

Бөөдө жерден кечирим суроо окуясын жалаң гана Кайрат инибиздин жеке калпыстыгы катары карабастан, жалпы эле эгемендик доорунда балдарды жана эрезеге жеткен муундарды атамекендик жана чөлкөмдүк тарыхка үйрөтүүдөгү педагогдук кемчиликтин бир мөмөсү катары карашыбыз деле абзел.

Азыркы тапта жумуриятыбызда көптөгөн университеттер “Кыргызстан тарыхы” сабагын кыскартып жана ал сабак боюнча мамлекеттик сынактарды жоюп салып жатышат. Ал мамлекеттик сынактарды жарандык таалим үчүн өзгөчө зарыл иш катары кайра калыбына келтирүү абзел.

“Чет өлкөлөрдүн каражаты менен ачылган орто жана жогорку окуу жайларда “Кыргызстан тарыхы” сабагы милдеттүү окутулабы?” деген суроо да жүрөк өйүтөт. Бул сабак мамлекеттик тил сабагы сыяктуу эле өзгөчө саясий мааниге ээ.
Кыргызстандын Билим берүү жана илим министрлиги дал ушул көйгөйлөрдү да астейдил иликтөөсү керек.

“Эсимде” аянтчасы сыяктуу коомдук долбоорлор көбөйсө, алардын мултимедиалык маалыматтары тарых сабагы үчүн кошумча каражат кызматын аткараары шексиз.

УТРК, ЭлТР сыяктуу каналдарда фолк-хисторичилердин “жөө жомоктору” эмес, тарыхый дарекке таянган тарыхчылардын баяндары обого чыгарылышы, тарых жана тарыхый инсандар жаатында көркөм жана даректүү тасмаларды, мултфилмдерди ж.б. жаратуу абзел.

Чет жактарда байырлаган айдыңдарды да интернет мазмунун жакшыртуу үчүн чыгармачыл кызматташууга чакырсак болот.
Айтор, тарых сабагы жана тарыхый сабаттуулук жаатында кооз сөздөрдөн көп тарамдуу педагогдук, жаратмандык жана уюштуруучулук ишке өтүүнү улантуу зарыл деп санайбыз.

*********

Кыргыздар чөлкөм тарыхын терең билүүсү шарт: Султан Кенесарынын баскынчылыгы окуясына бир беткей баадан улам
https://www.azattyk.org/a/kenesary_cana_egemen_qyrgyz_handygy_17-01-2025_chorotegin/33278766.html

17.01.2025.
Т.Чоротегин.
"Азаттык" үналгысы.

Жакында бир кыргыз ырчысынын казак султаны Кенесары тууралуу айткан бир беткей сөзү кызуу талкуу жаратты. Ошол эле учурда бул маселе Кыргызстанда жаш муундар өз э....

14/01/2025

Көөнө “тегин” сөзү 1989-жылдан бери кыргызча тегат жаратып келет

Тегат жаратууда “тегин” сөзү да алгылыктуу

/*********************

Кыргызстандын Жогорку Кеңеши 2024-жылы декабрда тегат жаратуучу сөздөр эске алынган жаңы мыйзамдын долбоорун алгачкы окулушта жактырган. Негедир айрым депутаттар “тегин” деген төл сөзгө каршы чыгышты. Бул антропоформантты сактап калууга чакырган тарыхчынын блогу.

Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешиндеги урматтуу депутаттарды “тегин” антропоформантын кыргызча тегаттын (фамилия) бөлүгү катары чоң ата менен бабалардын атына кошууга мыйзамдык уруксат берүү аркылуу Жогорку Кеңештин 1989-жылы тарыхый мыйзамды кабыл алып, эрдик кылган чакырылышынын өкүлдөрүнүн – жакынкы ата-бабаларыбыздын – архаикалык сөзгө жан киргизген татынакай табылгасына урпак катары ызаат көрсөтүүгө чакыргым келет.

*******
Көөнө “тегин” сөзү 1989-жылдан бери кыргызча тегат жаратып келет.

https://www.azattyk.org/a/qyrgyz-tegaty_cana_tegin_soezue_15-01-2025_chorotegin/33275762.html

15.1.2025.
Т.Чоротегин.

*********** Кыргызстандын Жогорку Кеңеши 2024-жылы декабрда тегат жаратуучу сөздөр эске алынган жаңы мыйзамдын долбоорун алгачкы окулушта жактырган. Негедир айрым депут...

12/01/2025

Курск облусу. Түндүк Кореянын туткун жоокерине Тыва жаранынын документи берилген

12.1.2025.
Украин аскерлери колго түшүргөн Түндүк Кореянын жоокеринин жанынан Тыва Республикасынын 26 жаштагы тургуну Антонин Аранчындын атындагы аскер билети табылган. "Агентство. Новости" басылмасы маалымдагандай, аскер билети Тыванын тургуну 1998-жылы туулган Антонин Аранчынга берилген.

Украин президенти Владимир Зеленский соцтармакка жарыялаган документтеги Аранчын менен Тыванын Маалыматтар базасындагы Аранчындын аты-жөнү, туулган күнү так келет, бирок аскер билетте Аранчын "тигүүчү" деп берилген. Аскер билет менен паспорттогу маалыматтарда ээлеринин туулган жерлери гана дал келбейт.
Чыныгы Аранчын бир нече жолу насыя акча алып, иштеген жерин токойчу жана кароолчу деп көрсөткөн.

Түндүк Кореянын туткунга түшкөн экинчи жоокеринин жанында документи болгон эмес.

Буга чейин айрым маалымат каражаттары Орусия согушка Түндүк Кореянын аскерлери катышып жатканын жашыруу максатында жасалма документтерди, анын ичинде Монголия менен чектеш Тыва Республикасынын тургундарынын атынан документтерди берип жатканын жазышкан.

URL:

Украин аскерлери колго түшүргөн Түндүк Кореянын жоокеринин жанынан Тыва Республикасынын 26 жаштагы тургуну Антонин Аранчындын атындагы аскер билети табылган. "Аг....

09/01/2025

“Аравело басыгы” жана Би-Би-Си

1957-жылы Сомалинин гимнинин сөзүн жана музыкасын жараткан таланттуу акын Абдуллахи Карше мырза “Харгейса үналгысы” компаниясында кызматкер болуп иштечү экен.
Ал өзүнүн “Аравело басыгы” (“Аравело кадамы”) деген обондуу ырынын күүсүн Би-Би-Сиге тартуулаган, бирок анын ырынын текстин берген эмес.

Ошондон тартып бул күү Би-Би-Синин Сомали кызматынын бетачар күүсү катары үзгүлтүксүз кызмат кылып келди. Бул күүнү сомали элинин угармандары да сүйүктүү музыкалык бир шилтем катары кабыл алган.
Ал күүнүн оторчулукка каршы көтөрүлүшчүл сыры британдыктарга белгисиз эле.

Бул көп маанилүү обондуу ырдын баштапкы саптарында:
“Бул калайык чакырык салат,
Өзүнүн журтун өзгөчө каалап.
Жери үчүн бул калк көтөрүлсө,
Бере көр, Алла, турганын самап”, – деген сөздөр камтылган.

Сомали: Каныша Аравело уламышы сомали элин эгемендикке жана ынтымакка үндөгөн.
https://www.azattyk.org/a/aravelo_qanysha-tuuraluu_somali_ulamyshy_2025_chorotegin/33269713.html

09.1.2025.
Т.Чоротегин.

Азыркы тапта Чыгыш Африкадагы Сомали мамлекети жарандык согуштун жана жикчил кыймылдардын айынан ыдырап турат. Азаптуу сомали элинин каныша Аравело жөнүндөгү жа....