10/08/2025
АБАЙ ЖАЗҒАН ҚАЗАҚТЫҢ ЖАҢА ЗАҢЫ
🗓️10 тамыз қазақтың ұлы ойшылы Абай Құнанбайұлының туған күні. Ұлы ойшылдың ақындық мұрасынан бөлек, оның дала заңын да жазғанын білесіз бе?
✍🏻1885 жылы Қарамолада өткен билер съезінде Абай орыс заңы қазақ дауын шешуге жарамасын айтып, 92 баптан тұратын жаңа ережені үш-төрт күн ішінде жазып шыққан. Әйел теңдігін, әділдікті, адам құқығын қорғаған бұл құжат 1886 жылы қазақ тілінде кітап болып басылған тұңғыш заң. Биыл «Қарамола ережесінің» қабылданғанына 140 жыл толып отыр. Назарларыңызға сол ережеден үзінділер ұсынамыз ⤵️
АБАЙ ЖӘНЕ ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙ ЗАҢЫ
Абай өз заманында Патшалық Ресей заңына қарсы болған. Ол 1885 жылы Семейдің Қарамола деген жерінде өткен билер съезінде орыс заңының қазақ арасындағы дауды шешуге жарамайтынын айтады. Әрхам Кәкітайұлының естелігінде, Абай сол кезде патша ұлықтарының «Степное положение» заңы мен бұрынғы қазақ салт-санасының қарама-қайшылығын атап көрсетеді. Сонда жандарал Абайдан жаңа заң жобасын жазып беруді сұрайды.
«ҚАРАМОЛА ЕРЕЖЕСІ»
Абай құрылтай уақытында дала заңын негізге ала отырып, соны сұрыптап 92 баптан тұратын Ереже әзірлейді. Кейбір деректерде бап тізімі 100-ден асатыны айтылады. Ақын оны 3–4 күн ішінде дайындап шығады. Бұл әдетте «Қарамола ережесі», «билер ережесі» деп аталады. Құрылтайда ереженің 73 бабы мақұлданып, қабылданған. Бұл кезде Абай 40 жаста болатын.
АБАЙ ЗАҢЫ ЖӘНЕ ӘЙЕЛ ҚҰҚЫҒЫ
Әйел бостандығы мен теңдігіне тұсау салатын ескі дәстүрді сынаған Абай өзі тізбелеген ережеде де бұл тақырыпты шет қалдырмайды. Заңның кейбір баптарында қазақ әйелінің теңдігіне қатысты жолдар бар. Ғалым Әуелбек Қоңыратбаев: «Абай әдет-ғұрып мәселесін заманға лайықтап, халық пайдасына шешті, кем-кетіктің, әсіресе әйел правосын жақтады», – дейді.
«Қарамола ережесіндегі» әйел құқығына қатысты баптар:
46-бап
- «Егер қалыңдығы өліп қалып, балдызы жездесіне бармаймын десе, алған қалың малын қыз әкесі күйеуіне қайтарады»
47-бап
- «Байы өлген жесір қатын сүйсе байының бір туысқан бауырына яки ағайынына тиеді, егер де сүймесе ихтияры өзінде»
Абай жазған ереженің кейбір баптары қазір де маңызын жоймаған, заманауи құқықтық құжаттармен үндесіп жатыр. Оған мына баптар дәлел бола алады:
21-бап
- «Жалған күмән еткен адамға айып салынады»
26-бап
- «Ойланып жүріп өлтірілген ердің құны жүз түйе болады»
53-бап
- «Қызметтегі адамдардың үстінен жала қылғандар билердің билігі бойынша жиырма сегіз күнге дейін абақтыға кіріптар болады»
КІТАПҚА БАСЫЛҒАН АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ ЗАҢЫ
«Қарамола ережесі» 1886 жылы Қазақ қаласында басылып шығады. Бұл араб әрпімен қазақ тілінде алғаш жарық көрген құқықтық құжат саналады. Ал 1992 жылы «Абай» журналының №3 санында қазіргі қаріп пен әдеби тілге икемделіп, тұңғыш рет жарияланады. Айта кетейік, ұлы ойшыл қазақ халқының өмірін жеңілдетуді көздеп жазған заңға биыл 140 жыл толып отыр.
*Материал «Абай Құнанбайұлы және қазіргі қазақстандық қоғамның басымдықтары» кітабындағы деректер негізінде әзірленді. (Алмахан Мұхаметқалиқызы, Астана, 2022 жыл)
*Суреттер: Абайдың «Жидебай -Бөрілі» мемлекеттік тарихи -мәдени және әдеби-мемориалдық музей-қорығы
