30/09/2025
«ТҰРАН» ҰҒЫМЫ ҚАЙДАН ШЫҚТЫ?
Шоқан Уәлиханов «Тұран» атауын географиялық термин ретінде қолданады. 19-ғасыр соңындағы Осман империясының саясатында бұл ұғым түркі, моңғол және орал халықтарының ортақ тілдік туыстығы мен шығу тегінің символы деп есептелді. Кеңес дәуірінде қазақ зиялылары репрессияға ұшырап, соның ішінде пантұраншылдықпен айыпталып жатқанда, ол «түркі-татар халықтарының» географиялық құрамдас бірлестігіне теңестірілді. Бүгінде ол ойдан шығарылған саяси одақ мағынасында қылаң беріп қалады. Расында, Тұранның тарихи мән-маңызы қаншалықты? Qalam-ға ирантанушы Ислам Жеменей жан-жақты талқылап берді.
«ШАЙТАН ЕЛІ»
«Тұран» атауы тұңғыш рет ежелгі Ирандағы заратустра дінінің пайғамбары Зәрдөшттің «Авеста» кітабында хатқа түскен. Оның соңғы бөлімі шамамен б.з.б. 7–4 ғасырлар аралығында жазылған. Бұл уақытта Иран мен Тұран арасындағы саяси бәсеке әскери қақтығысқа ұласып, тұрандықтар анық жеңіске жеткен. Тұран патшасы Иранда 12 жыл, кейбір болжамдар бойынша 26 жыл салтанат құрыпты. Сондықтан кітаптың соңғы бөлімін жазған автор жауын өшпенділікпен «Тұран» және оның патшасын «Афрасиаб» деп атаған. Ал Иран елін «Әһура», яғни «илаһи елі» десе, Тұранды «Әһримән», яғни «шайтан елі» деп жазған.
АФРАСИАБ – АЛЫП ЕР ТОҢҒА
Кітапта «Афрасиаб» екі рет, «тұрандық Афрасиаб» бір рет, «жауыз Афрасиаб» бір рет, «тұрандық жауыз Афрасиаб» төрт рет тілге тиек болған. Соңғы бөлімдегі «ұлттық дастандар» тарауында Тұран патшасы Афрасиабтың «аса қайратты тұлға» болғаны бес рет қайталанады. Демек, екі арадағы соғысқа қарамастан, автор жауының асқақ рухын еріксіз мойындаған деп болжаймыз. Неміс ғалымы Ф. Юсти (1837–1907) «Авеста» кітабына арналған «Есімдер кітабы» атты сөздігінде Афрасиаб сөзін «үрей тудыратын адам» деп түсіндіреді. Жүсіп Баласағұн Афрасиаб есімін тәжіктер берген, ал түркілер оны «Алып Ер Тоңға» деп атағанын айтады.
ИРАН МЕН ТҰРАН ШЕКАРАСЫ
Иран аңыздарында Тұран мен Иран елінің шекарасы Жейһун өзенінің (Әмудария) орта сызығынан әрі қарай белгіленген. Аңызда айтылғандай, Иран-Тұран шайқасы ұзаққа созылып, ақыр соңында екі жақ бейбіт мәмілеге келуді көздейді. Келісімге сай, Иранның Ареш атты садақшысы Эльбурс тауының шыңына шығып, солтүстіктегі сайын далаға бағыттап садағын тартып қалады. Арештің жаны зымыраған садақ жебесімен бірге кете береді, ал ұшқан жебе Әмударияның ортасына барып қадалады. Содан бастап бұл өзен Иран мен Тұранның шекарасы болып бекітіледі.
«ТҮРКІСТАН» АТАУЫ ҚАЙДАН ЖҮР?
«Авестадағы» Тұран елі сақ тайпаларынан тұратын. Тұранның негізгі жағрафиялық кеңістігі бүгінгі Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Ауғанстанның солтүстік бір бөлігі мен Солтүстік Пәкістан территориясын қамтиды. Бір сөзбен айтқанда, Орталық Азия аумағы ежелгі Тұран елінің жер көлемі болған. 704–756 жылдары билік құрған Түркеш қағанаты тұсында түркілер тұрған Тұран кеңістігі «Түркі елі» атанып кетті. Араб жорықтарынан кейін ислам дінін қабылдаған түркілердің «Түркі елі» араб жазба деректерінде «Түркістан» атымен де береді.
«ТҰРАН» АТАУЫ ҚАЙДАН ШЫҚҚАН?
Ежелгі Иранның аңызға толы тарихы мен патшалар әулеттерінің оқиғалары баяндалатын «Шаһнамада» Феридун мен үш ұлы — Сәлім, Тұр, Ирәж үш тарихи елдің патшасы ретінде сомдалған. Сәлім Араб сахарасына билік құрған, Ирәж Иран елінің патшасы болған. Тұр түрік пен қытай жұртына билік еткендіктен, оның мемлекеті «Тұран» атанған дейді. Сондықтан Фирдаусидің айтуынша, Иран, Тұран, Арабия патшалары — бір атаның балалары. Иран мен Тұранның, яғни екі ағайын елдің өштесуі Афрасиаб патшаның тағдырына да ұласады.
ТҰР+АН = ТҰР+ЕЛІ
«Шаһнама» жырындағы «тұран» ұғымы сөз тіркесі түрінде бірнеше рет өзгешелеу тілге тиек болған. Олар: Тұр — кісі есімі, ан — мекенге қатысты жалғау. Тұр+ан = Тұр+елі. Тұрандық, Түрік елі, Тұран әскері деген «түрік әскері» тіркесіне балама сөз есебінде қолданылып келген. Бір қызығы, «Авеста» кітабынан кейін өзге тарихи-әдеби кітаптарда Афрасиаб бейнесін жауыз етіп көрсетпейді.
Мақаланы толық qalam.global сайтында оқи аласыздар. Сілтеме пікірлер бөлігінде бекітілген ⤵️
*Суретте: Иран мен Тұран. Адольф Стилердің картасы (Қаджарлар әулеті кезіндегі Парсы және Орталық Азия). 1843 жыл / Wikimedia Commons
