28/10/2025
«ОРЫС ҚҰТҚАРУШЫ»
Совет киносы: «қазақтарда тарих болмаған...»
Совет киносы отарлау құралы болды, киноиндустрияның құрылымы да колониялық еді. Театр, музыка, бейнелеу өнері сияқты салалар республикалардан басқарылғанда, кино тікелей Мәскеудің уысында болды. Тақырып, сценарий, түсіру тобы мен фильмнің соңғы нұсқасы одақ астанасында бекітілді. «Кино мен модернизация Мәскеудің сыйы болды» деген мифке қарамастан, Орталық Азияға кино өнерін әкелген орталық емес, жергілікті коммунистер еді.
Совет одағындағы экран арқылы ұлттар иерархиясы мен орыс үстемдігін сақтауға тырысты. Сөйтіп Орталық Азия халықтарының санасына тәуелді ойлау үлгісін, ал орыс санасына үстемдік сезімін түрлі тараптан, там-тұмдап сіңірді. Бүгінгі деколонизациялық қозғалыс советтік оптика мен оның жалған мифтерін қайта қарауды талап етеді.
СОВЕТ КИНОСЫН КІМ ТҮСІРДІ?
Совет киносы отарлау құралы болды. Мәскеу киноны тікелей уысында ұстады. 1920–1940 жылдары Орталық Азия туралы санаулы фильмді Совет одағының орталығынан келген киногерлер түсірді. Олар қазіргі өзбек жерінде түсірілген «Мұсылман қызы» (1925), «Өлім мұнарасы» (1925), «Тоқал» (1927) сияқты фильмдерде Ресейдің «жекеменшік Шығысының» экзотикалық бейнесін жасауға талпынды. Ал Қазақстан жерінде түсірілген «Бүлік» (1928), «Түрксіб» (1929), «Қаратау құпиялары» (1933) және т.б. фильмдер қазақ жерін «қаңсыған шөл», «аш дала» («голодная степь») ретінде таныстырып, мәңгі ұйқыдағы қазақты оятқан, білім мен техника әкелетін орыс адамы туралы болды.
ТҰҢҒЫШ ФИЛЬМДЕГІ ҚҰТҚАРУШЫ БЕЙНЕСІ
1938 жылғы «Амангелді» фильмі қазақ киносының бастауы ретінде насихатталды. Дегенмен ондағы актерлерден басқа шығармашылық құрам советтік еуропалықтар еді. Фильмнің «жолы болғыштығының» себебі – ол Сталиннен көп мадақ естіген «Чапаевтың» (1934) ізімен Амангелдіні прото-революциялық қаһарман етті. Бұл – совет киносының тарихты большевиктерден бастап, әр республика өзінің революциялық қаһарманын мүсіндеп жатқан кезең еді. Фильмде «Алаш Ордамен» айқасқан Амангелдінің рухани жетекшісі – Егор Лаврентьев есімді орыс кейіпкері. Егор қазақ халқын большевизмге «оятып», «саяси санасын көтереді». Осылайша, «алғашқы» қазақ фильмінен бастап орыс «құтқарушы» бейнеге айналды.
СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ЭВАКУАЦИЯ
Соғыс жылдарында совет киносы жаппай Орталық Азияға қоныс аударды. «Мосфильм» мен «Ленфильм» Алматыға көшті. «Союздетфильм» Душанбеге (ол кезде Сталинабад), «Киев студиясы» Ашхабадқа, «Одесса студиясы» Ташкентке қоныс аударды. Орталықтан келген киногерлерге тұрғын үй мен керек-жарағын берген Нұртас Оңдасынов, Төлеген Тәжібаев (Қазақстан), Осман Юсупов (Өзбекстан), Бoбoжан Гафуров (Тәжікстан) сияқты жергілікті коммунистер киностудиялардан өңір туралы кино түсіруді талап етті. Алайда олардың заңды талаптары орындалмады не ішінара ғана орындалды. Бәрібір орыс тарихын алға тартқан партия мүддесі алға озып, советтік киноның шаблондары қалыптасты.
ҚҰТҚАРУШЫЛАР ГАЛЕРЕЯСЫ
Совет идеологтары күштеп сіңірген шаблонның бірі орыстың «ағартушылық миссиясы» мен «ақ нәсілді құтқарушы» бейнесі еді. 1940 жылы Мұхтар Әуезовтің сценарийімен түсірілген «Райхан» фильмінде ауыл қызының көзін ашып, жаңа өмірге жетелейтін де орыс – Андрей. Әуезовтен «Абай әндері» (1945) фильмінде Долгополовты «Абайдан шапағат көретін емес, оған рухани жетекшілік ететін орыс зиялысы ретінде көрсетуді талап етті. Бұдан кейін де әр қазақ фильмінде «ағартушы орыс» кейіпкері қылаң беріп отырды: «Жамбыл» (1952) фильміндегі Власов, «Біздің сүйікті дәрігер» (1957) – Лавров, «Атамекен» (1966) – Софья мен археолог және «Қажымұқан» (1985) фильміндегі Иван Поддубный. Бұл оптика Орталық Азия туралы фильмдерге қойылатын ортақ талап еді.
«ҚАЗАҚТАРДА ТАРИХ БОЛМАҒАН...»
Орыс халқының өкілін құтқарушы ретінде көрсетпеген жағдайда көп фильм жарыққа шықпайтын еді. Мысалы, 1940 жылдары Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» романы бойынша үш сценарий жазылды. Мұқановтың өзі жазған алғашқысы «жағымсыз орыс кейіпкерлері тым көп» деген талапқа ұрынды. Басқа авторлар жазған кейінгі екеуі «қазақ пен орысты шекістіріп қойған» деген желеумен тоқтатылды. Кенесары мен Наурызбай, Махамбет пен Исатай жайлы жобалар 1940 жылдары ұсынылып, өндіріске жетпей тоқтады. Өйткені советтік идеология тұрғысында «қазақтарда тарих жоқ, фольклор ғана бар» еді.
«ҰЛТШЫЛ» ДЕП АЙЫПТАЛҒАНДАР
Совет одағы жергілікті кино қайраткерлерін «ұлтшыл» деп айыптап, көзін жойды. Мысалы, Бұхарада 1908 жылдан бастап фильмдер түсірген Қудайберген Девонов пен Жизақтағы көтеріліс туралы «Таң алдында» (1933) фильмінен кейін «ұлтшылдығы үшін» Сүлейман Ходжаев атылды. Ал 1936 жылға дейін бес фильм түсірген өзбек режиссері Нәби Ғаниев 1937–1939 жылдары абақтыға қамалды. Сол сияқты, шығыс халықтарын экрандау мақсатымен «Востоккино» (1928 ж.) киностудиясын ұйымдастырған Тұрар Рысқұлов, қазақ бөлімінің сценаристері Бейімбет Майлин мен Ілияс Жансүгіров репрессия жылдары атылып, есімдері фильм титрларынан өшірілді.
Совет одағы экран арқылы ұлттар иерархиясы мен орыс үстемдігін сақтауға тырысты. Сөйтіп, Орталық Азия халықтарының санасына тәуелді ойлау үлгісін, ал орыс санасына үстемдік сезімін түрлі тараптан, там-тұмдап сіңірді. Бүгінгі деколонизациялық қозғалыс советтік оптика мен оның жалған мифтерін қайта қарауды талап етеді.
29 қазанда «Меломан Гранд» дүкенінде болатын Qalam сессиясында кинотанушы Әсия Бағдәулетқызы қазақ киносын толық отарсыздандыру үшін бізге не жетіспейтіні жайында әңгімелейді.
📍 Алматы қаласы, Гоголь көшесі, 58
🕐 Басталуы: 19:00
*Суретте «Түрксіб» фильмінен кадр.
*Серіктеспен бірлесіп жасалған материал.
