03/07/2025
Сяргей Дубавец пра кнігу Югасі Каляды "Перамена месцаў"
"Ну вось уявіце, ехалі вы ў цягніку Менск-Гомель: 24-гадовая дзеўка беспрацоўная, учорашняя вяскоўка Маня і 40-гадовая высокая экзальтаваная судзьдзя Альбіна. Не знаёмыя міжсобку і нават рознага сацыяльнага статусу і ўсяго ўвогуле рознага — з розных сфэраў жыцьця, без асаблівага шанцу перасячыся, хіба што ў судзе. А назаўтра яны прачынаюцца кожная ў доме і ў целе іншай. Як трэба ўжыцца ў пэрсанажаў, каб іхныя паводзіны і думкі выглядалі адпаведна і каб думка пра ператварэньне не замінала ўсяму дзеяньню разьвівацца.
Сілаю свайго таленту аўтарка выцягвае гэтае рэалістычнае разьвіцьцё і робіць яго важнейшым за само казачнае здарэньне напачатку, якое робіцца не такім ужо і важным.
На нейкі момант падумалася: чаму жанчыны, якія ехалі ў тым фатальным цягніку кожная са сваім мужам, не раскрылі мужам гэтую таямніцу. Але ізноў сюжэт так імкліва імчыць наперад, што і гэтае пытаньне падаецца няважным. Важна, што жанчыны сустракаюцца самі і вырашаюць жыць жыцьцём адна адной — да моманту Х, калі адбудзецца вяртаньне ва ўласнае цела. Калі тое адбудзецца, яны ня ведаюць, але і гэты момант прыгасае, бо цяпер істотнае тое, што неадукаваную Маню Альбіна мусіць замест сябе ўштурхнуць на пасаду судзьдзі.
Тым часам усё дзеецца ў Гомелі — цудоўным горадзе на беразе Сожа са старажытным палацам і паркам, са Старым Аэрадромам і Валатавой, з вуліцай Савецкай — у кнізе шмат гомельскіх лякацыяў, якія аўтарка апісвае зь веданьнем справы, гэта яе родны горад:
“За старым корпусам мэдунівэру, у пустэльным у рабочы час месцы, яна апусьцілася на прамерзлую лаўку. За карункавым парапэтам рэзка абрываўся рачны яр; сядзець тут было, як зьвесіць ногі з краю сьвету. Унізе ляжала зморшчаная пад ветрам паверхня Сожа; у ёй адбівалася няветлае пахмурнае неба, зацягнутае аблокамі без адзінага прагалу. Гэтую мясьціну Альбіна ведала добра: праваруч быў масток празь яр з драўлянымі масьніцамі, а за сьпінай — жоўты невысокі будыначак. Яна завітвала сюды нярэдка: тут прыемна сядзелася. Праз думкі пра мост, па-першае, — як прыемна дошкі адгукаюцца на крокі, а па-другое — праз старажытны дамок колішняй духоўнай вучэльні з таўшчэзнымі сьценамі. Гэта быў яе пункт утульнасьці”.
Такім чынам Альбіна вучыць Маню паводзінам, а сама тым часам беганьнем зганяе з Манінага цела лішнія кіляграмы, прыводзіць у парадак перапаленыя валасы, але галоўнае — яна вучыць Маню быць судзьдзёй.
На пэўны час кніга ператвараецца ў беларускі Пігмаліён. Пры гэтым Альбіна заўважае, што сама да сябе ў мінулым зьвяртаецца на “вы” і папраўляе Маню, калі тая кажа на судзейскую мантыю “плашч”. Гарманічнасьці тэксту дадае і клясычны правапіс, якім напісаная кніга.
***
Сутыкненьне з рэальнасьцю пачынаецца зь нечаканага боку. Літаральна з расейскіх навінаў на экране тэлевізара, што вісіць у гомельскай кавярні “Шакалядніца”, і з таго, што муж Альбіны-судзьдзі — беларускі пісьменьнік, і што пісаньнем беларускіх кніг грошай не заробіш. Тут цэлая пляніда пытаньняў пра беларускую мову і пра адносіны ўладаў да беларушчыны, тое, пра што нічога ня ведае Маня, але ўсяго і не раскажаш…
***
Неўзабаве, аднак, гэты эпізод зьмяняецца фантасмагорыяй ператворанага сквэру. У нерэалістычнай казачнай калізіі, зь якой пачалася кніга, відаць, мусіць быць і нерэалістычная разгадка. І вось гэты фрагмэнт, адзіны ў рамане і адрозны ад усяго ранейшага і пазьнейшага звычайнага жыцьця, які зьдзіўляе сваёй інакшасьцю. Магчыма, тут — разгадка?
“Прыехала яна значна раней за Маню і ў чаканьні тулялася па мясьціне, якую некалі вельмі любіла. Цяпер жа… ўвесь сквэр быў застаўлены вялікімі, у два чалавечыя росты, фігурамі з тонкага плястыку. Старанна расквечаныя фігуры выяўлялі розныя цуды сьвету, кшталту Біг-Бэну і менскай бібліятэкі, асабліва мярзотны быў сьфінкс зь пірамідамі…
«Як дзіўна, — падумала Альбіна, — я ўвесь час выцягваю з памяці вобраз таго сквэру, дзе мы сядзелі з аднаклясьнікамі на лавачках дваццаць гадоў таму, іначай гідота заліе мяне з галавой; і, выходзіць, я ўвесь час жыву ў ілюзіі. А ці змагу я наагул жыць у рэальнасьці? Убачыць сьвет, які ён ёсьць і не крычаць пры гэтым бесьперапынна ад ягонай жахлівасьці?»“.
А што ўласна зьмянілася і чаму ўсё такое раптам мярзотнае? Скульптуры Біг-Бэна і менскай бібліятэкі так турбуюць душу Альбіны… Ну, Бог зь ім, наставілі скульптураў, зрабілі такое бязладзьдзе. Ясна, што ўсё часовае. Ня можа аўтарка дазволіць сабе так узьюшыцца на пустым фактычна месцы, як не дазваляла сабе такога ні да, ні пасьля?
“У рэальнай рэальнасьці перад Альбінай паўсталі піраміды з поліпрапілену, абклееныя плёнкай з выявай камянёў. Ля пірамідаў на голай вытаптанай зямлі ляжаў поліпрапіленавы сьфінкс, з гіганцкімі лапамі і дробнай галавой анацэфала. Ягоны абрыс адсылаў гледача не да Старажытнага Эгіпту, а да бессаромна вываленага вонкі нутранога сьвету ягонага творцы. Сьфінкса зь пірамідамі, як і іншыя «скульптуры», атачала сымбалічная агароджа, чые танюткія слупкі не заміналі ахвочым сфатаграфавацца са старажытнасьцю, але ператваралі сквэр у дакладнае падабенства могілак”.
Шукаю і не знаходжу ані тлумачэньня ані сувязі з астатнім расповедам. Чаму ў сьфінкса няма мазгоў? І што б гэтая адсутнасьць мазгоў дала мне для разгадкі? Са старажытнагрэцкай сьфінкс або сьвінга перакладаецца як душыцелька. Але тут намёк на каго, на Альбіну? Яна і праўда жорсткая, але ж ніяк не душыцелька. Магчыма, справа ў тым, што сьфінкс славуты таксама тым, што загадвае загадкі?.."
(рэцэнзію цалкам чытайце па спасылцы ў каментары):
