12/07/2025
Ардын жүжигчин, төрийн шагналт, ХХ зууны манлай бүжиг дэглээч Цэрэндуламын Сэвжидийг бүжигчид багшаа гэж хүндэтгэдэг. Сэвжид гэдэг хүнийг огт хараагүй залуу бүжигчдийн хувьд ч тэр багш нь. Монголын үндэсний бүжигт шинэчлэл хийсэн энэ эрхмийн өмнө бүжигт хайртай, бүжгээр амьсгалж, амьдардаг хүн бүр гүн хүндэтгэлтэйгээр мэхийх учиртай.
"Жалам хар"-аараа түмний сэтгэлд үлдсэн Ц.Сэвжидийн уран бүтээлийн оргил үе 1960-аад оноос эхтэй. Энэ үеэс түүний монгол үндэсний бүжгийг дэлхийн тавцанд гаргах түүх эхэлсэн юм. Дэглэсэн бүжгүүд нь Дэлхийн урлагийн их наадмуудаас байнга л алт, мөнгөн медаль авчирч, Монгол гэдэг нэр олон улсын урлагийн тайзнаа байсхийгээд дуудагдаж байлаа.
Олон улсын хэмжээний үйл явдлын индрээс “Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын” гэж дуудуулах нь Монголын хувьд хэрэгтэй, хэрэгцээтэй тийм л цаг үед Ц.Сэвжид алдартай бүжгүүдээ дэглэж байв. Тухайн үед Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг мэддэг, хүлээн зөвшөөрдөг улс цөөхөн байсан юм. Энэ ч утгаараа тэр монголынхоо тусгаар тогтнолыг дэлхийд зарлахад өөрийнхөө хувь нэмрийг оруулж чадсан хүн.
Уран бүтээлчид хаад, хатдын намба, ордны дэг жаяг гэж ярихаас ч цэрвэж байсан хэцүү үед Сэвжид “Ноёд”, “Хатад” бүжгээ дэглэн “зөрүүдэлж” байлаа.
Багт бүжгийн төрөлд багтах цамын бүжгийг тэр тайзнаа дэглэн амилуулж чадаагүй. Шашин гэж сулхан дуугарч ч болохгүй байсан үед цамын бүжгийг тайзнаа дэглэнэ гэдэг давахгүй даваа байв. Гэхдээ “ардын бүжгийн хаан” гэсэн алдрыг үзэгчдээсээ хүртсэн энэ эрхэм хүн болохгүй гээд дардан замаар алхахыг хүссэнгүй. Заавал дэглэж тавина гэж цаг үетэйгээ сөргөлдөхийг урьдал болгосонгүй.
Ж.Бунтарын найруулсан “Төгсгөл” кинонд цамын бүжгийг дэглэлцэж театрын тайзнаа мөнхлөөгүй дэгээ баримтат кинонд үлдээж чаджээ. Чойжин ламын сүмээс 1921 оноос хойш гаргаагүй багт бүжгийн цамын хувцсыг зөвшөөрөл авч гаргуулна гэдэг кино найруулагч Бунтар, бүжиг дэглээч Сэвжид нарын их ухаан байсан гэж судлаачид өнөөдрийг хүртэл ам дамжин ярьдаг.
Тэр багт бүжгүүдийн төрөл, бөөгийн хөдөлгөөнийг урлаг болгосон нэгэн. Бөөлөх гэж буй бөө хэцээ барьж оргойгоо өмсчихөөд дэлхийн хаа нэгтээ байгаа далд онгодоо дуудаж ярилцдаг. Өмсгөл, багийнх нь цаана бидний мэдэрч чадахгүй орчилтой харилцаж буй ойлгож үл гүйцэх том ертөнц нуугддаг. Далд ертөнцтэй харилцдаг бөө, гүн ухааны, сэтгэхүйн энэ онгодыг хөдөлгөөнд оруулж тайзнаа амилуулна гэдэг хэрийн уран бүтээлчийн бүтээчих мэдрэмж, чадал биш.
Бөө, бурханы шашны талаархи түүхэн домгийн сан дэндүү арвин. Зууны манлай бүжиг дэглээч энэ талаарх ном судрыг гүнзгий судалжээ. Шууд дэглэн тавьж болохгүй үе байсан ч шантралгүйгээр шинэ дэглэсэн бүжгийнхээ аль нэгэнд хөдөлгөөнүүдийг нь заавал шигтгэдэг байж. Түүний олон бүжгээс багт бүжгийн болон, цамын, бөөгийн уламжлалт хөдөлгөөнүүд тод харагддаг.
Үнэндээ ч Ц.Сэвжидийн уран бүтээлд "оруулж болохгүй" гэсэн хөдөлгөөнийг шигтгэсэн “гөжүүд” бүжгүүд жин дардаг. “Ээрүүлт” бүжиг гэхэд л 21 хандмаагийн бүжиг. Ахуйн хэрэглээгээр дамжуулаад шигтгэчихсэн учир “чи үзэл сурталд харшилсан бүтээл хийсэн байна” гэж ил шүүмжлэх боломжгүй байж.
Анзаарсан нэг нь “Сэвжидээ чи цам, бөөгийн бүжгээ хийсээр л байна уу” гэж мэнд мэдэхийн зуур тандсан үг унагадаг байсан гэдэг. Хариуд нь тэр “Би “Саальчин”, “Хөдөө нутгийн залуус” бүжиг дэглэсэн. Монголын уламжлалт бүжгийг дэглэж байна” хэмээн амыг нь тагладаг байж.
Тэр гунигладаг байсан. “Өөрийнхөөрөө чөлөөтэй сэтгэж, санасан бүхнээ тайзан дээр зоригтой тавьдаг бол ч…” гэсэн авъяас, ухааны ааг ханхалсан гунигт эзлүүлж явсан сод авъяастан. Ямартаа л түүний хүү бүжиг дэглээч С.Сүхбаатар “Тэр хүний тархи толгойд байсан, мэдэрсэн, тэр оюуны их боловсрол, тэр хөдөлгөөний их баялаг тэр хүнтэйгээ л бурханы оронд одсон” гэж харамсан дурсах вэ дээ.
Ц.Сэвжидийн бодлын мухарт цаг үргэлж “Миний дэглэсэн миний үндэсний бүжиг гурав дахь ертөнцөд хэр үнэлэгдэх бол” гэсэн хүсэл асаж байж. Сонгодог урлагийн өлгий Италид 1987 онд “Монголиан националь балето” гэсэн алдартай концерт тавигджээ.
Урлагийн өндөр мэдрэмжтэй итали үзэгчдээс “Монголын үндэсний бүжиг яах аргагүй сонгодог, яг балето” гэсэн бахарлын эзэн нь Ц.Сэвжид байлаа. Түүний дэглэсэн бүжгийн соруудыг дээжилсэн “Националь балето”-г үзсэн италичууд “Марко Пологийн аялж байсан Монголын их нутаг ийм бүжигтэй, ийм амьдралтай гэдгийг бид өнөөдөр үзлээ. Үнэхээр гайхамшигтай” хэмээн дуу алдаж байж.
Тухайн үед бүжиг дэгдээчийн бие муу байсан учир Улстөрийн товчоо, НАХЯ, эмчлүүлж байсан эмнэлэг нь Итали явахыг нь зөвшөөрөөгүй гэдэг. Тэр үед Сэвжид “Тэртээ XIII зуунд Марко Поло гэдэг хувраг Европын ард түмэнд Монгол угсаатны зан заншил ахуйг бичиж үлдээсэн байхад би Монголынхоо бүжгийг яагаад сонирхуулж болохгүй гэж. Нэг бол монгол гэдгээ мэдрүүлье, үгүй бол бүжиг гэдэг хэрэггүй зүйл байна гэж бодъё” хэмээн зүтгэсээр Италийг зорьжээ.
Монголын сод бүжиг дэглээч догдолсон сэтгэлээ барьж дийлэхгүй алга нижигнүүлж байсан Итали үзэгчдийн өмнө гарч зогсоод “Шавь нартаа баярлалаа. Би Монгол бүжгийн хөгжлийг харлаа” гэсэн хоёрхон өгүүлбэр хэлжээ. Монголын үндэсний бүжиг дэлхийн бүжгийн урлагт тод тамгатай гэдгийг мэдэрсэн тэр газраа бурханы оронд одсон бүжиг дэглээчийн сүүлчийн үг нь энэ.
Түүний амьдрал тэр чигтээ ардын бүжиг байв. Бүжгээр амьсгалж, монгол бүжгийн хөгжлийн төлөө шатаж, шаналж, догдолж, бүжгийнхээ гайхамшгийг мэдэрсэн орчиндоо ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн Ц.Сэвжид гэдэг их хүнийг олон хүн мэдэхгүй.
“Жалам хар”-ыг нь хааяа үзэхээрээ догдолдог хэрнээ бий болгосон хүнийг нь мэддэггүй. Урлагийн хүрээнийхэн андахгүй, энгийн олон нь нэрнээс нь цаашхийг мэдэхгүй. Ийм л эгэл амьдарч эгэлгүй ихийг бүтээсэн бүжиг дэглээч Ц.Сэвжид Монголын нэг бахархал яах аргагүй мөн.
Давтан хэлэхэд энэ хүн Монголын үндэсний бүжгийг дэлхийн төвшинд үнэлүүлж чадсан, тэр утгаараа дэлхийн бахархал болсон эрхэм нэгэн. Дэлхийд цорын ганц нүүдэлчний соёлын өвөрмөц ахуй, тэр өвөрмөц ахуйг бүжгийн хөдөлгөөнд мөнхөлсөн монголын бүжиг дэглээчийн бүтээлийг зөвхөн талын Монголд л ирж ойлгох боломжтой. Учир нь “нүүдэлчин монгол” гэдэг өвөрмөц соёлыг орчинд нь орж мэдрэлгүйгээр Ц.Сэвжидийн уран бүтээлийн “бяр”-ыг ойлгох аргагүй.
