27/10/2025
НИЙТЛЭЛЧ С.ЦОГТСАЙХАН
ЦЭВЭР ЦУСНЫ ОРИГ МОНГОЛ ХҮН
Ази царайтай, онигор нүдтэй, намхан хамартай, өгзгөндөө хөх толботой төрдөг нь монгол хүний гол шинж. Гэтэл Солонгос, Япончууд бас л өгзөг хөх төрдөг аж. Унгарчууд мөн адил. Энэ бол гадаад шинж. Тэгвэл дотор цусны найрлагыг тогтоосон хүн байхгүй. Гэвч энэ удаа тогтоох гэж оролдъё. Алив дуранбай аваад ир. Гараа эсгэж дусал цус гаргаад шилэн дээр дусааж шинжилье.
“Яс үндэс” гэсэн байцаалтын хүснэгтийг халх, буриад, дөрвөд баяд, торгууд гэх мэтээр бөглөсөн байх юм. Тэгвэл энэ олон ястны аль нь чухам цэвэр цусны монгол юм бэ? Ер нь монгол гэж хэн бэ. Халх уу? Баяд уу, Дөрвөд үү?
-Төв халхууд л жинхэнэ монголчууд.., гэж нэгэн “ухаантан” хэлснийг санаж байна. Хэдийгээр бид төв халх боловч энэ дүгнэлтийг эрс эсэргүцнэ. Яагаад гэвэл Чингисийн үед халх гэдэг үндэстэн байгаагүй юм. Халх гэдэг нь хожуу Батмөнх даян хааны үеэс яригдах болсон бололтой. Нөгөө талаар гадаад аян дайнд мордолгүй, голомтоо сахиж үлдсэн монголчуудыг халхавч гэсэн утгаар халх гэж нэрлэв гэсэн ч яриа байдаг. Бид Чингисийн удам гээд л ярьж байна. Чингис хаан ямар ястан бэ? Халх уу? Сартуул? Баяд? ёстой бүү мэд. Чингис хааны яс үндсийг тогоож чадах ч үгүй. Тогтоох шаардлага ч үгүй юм. Яагаад гэвэл тэр аугаа их хүн, хэл соёл, ёс заншил нэгтэй улсуудыг нэгтгэж Монголын их гүрнийг байгуулсан юм. Тэгвэл өнөөдөр бид гурван сая хүрэхгүй байж олон арван арван ястанд хуваагдаж цусархаг, нутгархаг үзэлд автаж байна. Тэр бүү хэл цэвэр цусны монголыг эрж хайж, түүнийг асуудал болгон тавьж байгаа нь утга учиргүй зүйл юм. Дээр нь цусаа өөрсдөө хэн нэгнээс асууж, шинжлээд зарим нэгнийг эрлийз, хурлийз хэмээн бахирах хас тэмдэг зүүсэн эх орончид гарч ирэв.
Цус минь булингартвал яана аа гэх мэтээр халаглаж байгаа нь тун ойлгомжгүй, шинжлэх ухааны үндэслэлгүй хэрэг. Цэвэр цусны яриа Хүннү нараас эхлэв үү? Чингисийн монголоос эхлэх үү. За яахав. Хүннү, Сүннү-гээ орхиод Чингисийн монголоос эхэлье. Тэр үеийн Мэргэд, Хэрэйд, Ойрд, Уйгар одоо хаана байна вэ. Уусчихсан уу? Ууссан юм бол хэнд уусчихав аа! Би олон арван жил манжид дарлуулсан гэдэг. Тэгвэл одоо манж хаана байна вэ? Бид тэднийг хөөгөөд явуулчихав уу? эсвэл бүгдийг нь хороочихов уу! Манж тодорхой хэмжээгээр Монголд ууссан нь бас үнээн. Ингэхээр миний харж буй дуранбайд нэлээд маапаан үүсч байна. Миний цусанд уйгар, хэрэйд, манж, ордос цусны бөөм хэсэг хэсгээрээ яваа нь харагдаж байна. Бас бус бөөм. Арванзургаа дахь үеийн өвөр маань тайчууд угсааны хүн бололтой. Тав дахь үеийн өвөг маань буриад ч юм шиг эмэг маань өвөрмонгол ч юм шиг мөн ч олон янзын бөөм сүлжилдэн байгаа нь харагдана. Ингэхээр миний цус дан ганц төрлийн эд эснээс бүрэлдээгүй болохоор миний цус булингартжээ! Ээ халаг гэж. Тэгээд би хэн бэ? Батнайрамдал гэдэг хүнээс асуудаг юм бил үү! Тэр хүн л хольцгүй цэвэр цустайгаараа хэлж өгөх байх даа. Цусаа цэвэр байлгана гэдэг санаа зөв юм шиг хэрнээ олон талаас нь бодож үзүүштэй санагдана. Бид сүүлийн 70 жил цус цэвэршүүлэх талаар нэлээд ажил зохиож “амжилтад” хүрсэн билээ. Орон нутаг засаг захиргааны хууль гаргаж, ард түмнээ нутаг сэлгэх хийгээд нүүдэллэн, суурьшлаа өөрчлөхөд нь хатуу чангаар хориг тавьж, нэг аймагт, нэг жалганд нь чандлан хорьсоор цус ойртож, цэвэр цусны 40 мянган усан тэнэгтэй болсон билээ. Нөгөө талаар атга шороогоо арван найман аймаг болгон огтолж, 360 гаруй сум болгон хэрчээд халх, буриад, дөрвөд захчингаараа дуудалцаж, одоо бүгд найрамдах улсууд болон задрах нь үлдээд байгаа билээ.
Адилхан үр нь байтал нь хө
Алаг үздэг нь юуных вэ гэж нулимс мэлмэрүүлэн дуулж суугаа өвөр монгол залууг “Чи цэвэр цусны монгол хүн биш!” гэж гадуурхаж чадахгүй. Уралдах морьдын тоосыг хараад нулимс унагаж суугаа буриад өвөөг “Чи муу бол ориг монгол хүн биш!” гэж гадуурхаж чадахгүй нь. Иргэний үнэмлэх дээр байдаг “яс үндэс” гэсэн асуултыг жигшин зэвүүцэж байна. Үүнийг би монголыг дотроос нь хагалан бутлах, хүнийг хардан сэрдэж улмаар хэлмэгдүүлэлхэд зориулсан КГБ-ийн буюу Дотоод яамны анкет бүртгэлийн байцаалт гэж ойлгож байна. Иргэний үнэмлэх дээрхи “Ямар үндэстэн бэ?” гэсэн асуултад Монгол гэсэн ертөнцийн чихнээ дуурсгалтай ганц нэрээ бичиж байвал болоо юм биш үү?!
Тэр хүн торгуудаараа, дараагийн хүн дархадаараа, ихэнх нь халхаараа биш, бид чинь цөмөөрөө монголоороо бахархдаг болохсон. Эзэн Чингисийн үед монголчуудыг яс үндсээр нь ялган салгаж байгаагүй. Энэ төрийн үед ястныг хүртэл дотор нь агийн буриад, хорь буриад, хамниган буриад гэх мэтчилэн арван хэсэгт нь хуваах болж. Эв нэгдэл үнэхээр л эрхэм юм бол "МОНГОЛ" гэсэн нэгэн нэрийн дор бид эрх тэгш амьдрах учиртай.Би ингэж л боддог монгол хүн.
/2000 он/
