30/07/2025
КЕША
Инээд муутай, жавхаатай Ефросинья бүсгүйн анхны нөхөр Никодин Оседкин хуримын гурав дахь жилдээ тайгад сураггүй алга болжээ. Эх шигээ өсгөлүүн, биерхүү Анна охин Никоноос үлдэв.
Ефросиньягийн өсгөж хуримтлуулсан мал хөрөнгөнд татагдаж ирсэн хоёр дахь нөхөр Василий хөнгөн завхуул амьдралд автан, хэрэг төвөгт орооцолдож өнгөрчээ.
Бэлэвсэн, томоотой, ахимаг настай, модны дархан Семён Кулагин гурав дахь нь болов. Ефросиньягийн хуучин муу тариачны байшингийн хажууд, зөгий үржүүлгийн газарт дээвэр дамнасан хөндлөн нуруутай, дөрвөн өрөө бүхий сайхан том байшин барьж тавьжээ. Хуучин байшинд нь тахиа, гахайгаа оруулав. Гэвч Семён Петрович залуу нас шигээ санан, том том гуалин ганцаараа өргөж яваад дарагдчихсан байна. Ефросинья үүрдийн бэлэвсэн заяандаа гутран, орь дуу тавьсаар үлдсэн түүх ийм. Сэтгэл зогоож үлдсэн ганц юм нь гэрэл гэгээтэй саруулхан байшин.
Зөгийн үүрнүүдийн хажуугаар ойн шатсан зурвас даган умардыг чиглэсэн өргөн зам бий. Энэ зам Ефросиньяг хоолтой байлгана. Уурхайн захиргаанаас тэдний байшинг илгээмж хүргэлтийн ажилчид, тракторчдад “явуулын байр” маягаар хөлслөх болжээ.
Иннокентий Пятнов харанхуй болсон хойно зөгий үржүүлгийн газар хүрч ирэв. Нойтон цас, усанд наалданги шавар болж зууралдсан хэдэн бээр замыг хэрхэн алхаж туулснаа ч мэдсэнгүй. Хэц даваад өнгийтөл урд нь амин зол болсон гэрэл анивчиж байлаа. Хэсэг асаж байснаа унтарчхав. Ефросинья унтаж амрахаар дэнгээ бөхөөсөн нь тэр. Иннокентий тамираа шавхан явсаар хүрч, түгжээтэй хаалганд халуун духаа наагаад, мэдээ алдах дөхсөн гараар тогшмор аядлаа.
- Цагаа ололгүй ирж дээ, - гэж Ефросинья дургүйцэн бувтнаад, цуургыг нээж, - Унтах гэж байлаа. Байзаарай, гэрэл асаая, - гэв.
Тэгээд шалан дээгүүр хөл нүцгэн алхсаар пийшинд хүрч, шүдэнз олохоор тавиур тэмтрэн:
- Зам гэж там байгаа биз дээ, залуу минь? Хүлээж болоогүй хэрэг үү? – гэж асуулаа.
Урилгагүй зочин нь хаалга налан гулдайгаад өгөхөд Ефросинья дэнгийн голыг асааж, хөмөрсөн шавар вааран дээр тавиад:
- Хүүе, яаж байна аа? – гэж сандрав.
Иннокентий өвдөглөн суугаад, толгой өргөх чадалгүй шуухитнан амьсгаадна.
- Салхинд цохиулчих шиг боллоо, эзэгтэй... Ачаа хүргэж явтал трактор голд суучихсан. Хүйтэн голын усанд их удаан ноцолдлоо. Тэгээд хатгаа авав бололтой. Гэрт чинь шавар тарих нь дээ... – гээд нүдээ удаан эргэлдүүлж, Ефросиньягийн нүцгэн том хөлөөс өөр юм олж үзсэнгүй.
- Шавар тарих нь... Битгий уурлаарай... – гэж ахин хэлээд нүдээ анив.
Ефросинья далавчаа буулгах мэт гар ширвээд:
- Алив, хувцсаа тайл, нэр усыг чинь мэдэхгүй юм, шалба норчихсон байна шүү дээ. Би чамд ханзан дээр дэвсгэр засаад өгье. Халуун тогооны нүүрс унтарчихсан, уг нь зөгийн балтай, бөөрөлзгөнөтэй цай уулгачихвал зүгээр юм сан, - гэж сандчив.
Өргөн сүрлэн олбог дэвссэн ханз өөд Иннокентий өөрөө хүрч очиход норж хүндэрсэн хувцсыг нь Ефросинья татаж чангаан тайлав. Хоёр хоног Ефросинья холдолгүй бөөцийлж, гурав дахь өглөөнөө Иннокентий арайхийн тайван унтжээ. Чингээд үдэш болсон хойно сэрэв.
- Эзэгтэй! – гэж аяархан дуудсанд хүүхэн өтгөн хүрэн алирсын шүүстэй аяга барин яарсаар ирж:
- Ухаан оров уу, бурхны аврал! Юм уумаар байгаа байлгүй, - гэлээ.
- Үгүй ээ... Чамайг их сандаргалаа. Тэгэхээр чи... гурав хоног миний дэргэд суулаа гэж үү? Одоо яадаг билээ? Надад асаргаанд төлөх мөнгө байхгүй шүү дээ.
Ефросинья түрүүхэн инээмсэглэж суусан нь оргүй арилж, уруулаа тас жимийн холдож явав. Улмаар эргэж ч харалгүй:
- За, зүгээр дээ. Хэвт. Чиний мөнгөөр би яах вэ... – гэлээ.
Мань эр өглөө сэрж, тэнхэл муутай ч өндийн босож цонхонд хүрээд, баяртай санаа алдан, тавцан тохойлдож зогсов.
- Хараач гэм! – хэмээн гэртээ орж ирмэгц Ефросинья дуу алдаад, - Арай хурдан босжээ. Ахиад жаахан хэвтэх хэрэгтэй. Би чамд аарцтай зөөлөн бин хайрсан, - гэлээ.
Иннокентий гоонь биеэр 50 насалсан эр юм. Цаг хугацаа эргэж ирэхгүй урсан одохыг ч анзаараагүй. Тайгын гүн дэх анчдын отгоор гэр хийж өдий хүрсэн хүн.
Амьдралдаа анх удаа Иннокентий гэр биш юм гэхэд ядаж нэг дулаахан булантай сан бол өөрөө тийш яарч, тэнд нь бас хүлээх хүнтэй байвал зүгээр юм даа гэж бодов.
Гараар нэхсэн эв хавгүй нэлмэгэр хувцас, бүдүүн хадуун биетэй Ефросинья ширээний дэргэд уухична. Харин Иннокентий түүний лүг лагхийсэн алхаа гишгээ, өглөөний сэрүүнд улайж чинэрсэн нүцгэн майга хөл, эр хүнийх шиг өргөн эрүү түүшинг олж харсангүй. Нүднээс нь гэрэлтэх дулаан илчийг л мэдэрч зогсов.
Аарцтай, нухсан мойлтой зөөлөн бин ямар амттайг ч мартсан байжээ. Анчдын отогт хандгайн өөхөнд хайрсан гамбир дутахааргүй сайхан л байдаг.
Маргааш нь Ефросиньягаар түшүүлж гадаа гараад, нарны хурц гэрэлд нүдээ онийлгон суулаа. Эзэгтэй үстэй дээл авчирч, ингэж тойлуулахдаа ичингүйрсэн Иннокентийг хучиж өгөв.
Цонхон дээрээ цэцэг тарьдаг, үстэй дээлээр мухлайдаж өгдөг ийм сонин, өдийг хүртэл үзэж хараагүй шинэ ахуйд тэрээр улам ихээр татагдан сууна.
Булаг дээрх дайвалзсан гүүрээр Андриан өвгөн гарч ирээд, дэргэд нь аахилан суухыг харвал буурал сахалд нь сүрлэн үртэс наалджээ.
- Халж байна даа! – гэж өвгөн хэлээд, эрүүгээ өлийлгөн нар өөд дохиж, - Энэ жилийн хавар оройтож ирсэн ч тогтуун байна. Юу юугүй төмс суулгах ч боллоо... Чи одоо яарахгүй бол авгай чинь гэртээ ганцаар ажлаа дийлэхгүй байлгүй? - гэв.
Иннокентий гунигтай нүдээр жишүүхэн харж, хэлэх үгэндээ өөрөө ч итгэмгүй шиг дуртай дургүй үнэнээ өчих нь:
- Надад яарах газар байхгүй ээ. Гэр байхгүй... – гэлээ.
- За, үгүй байлгүй... Горьгүй шүү, залуу минь, тун горьгүй. Сайн муу, сайхан муухай хамаагүй, гэртэй л байх хэрэгтэй. Хүн аян замд тэнэж явлаа ч ардаа татагдах гэр орон байх ёстой юм. Тэгвэл газар гишгэж явахад бахтай шүү. Хоёр зээрдээр хорвоог туулахгүй. Ийм юм бодож л явах хэрэгтэй дээ, хүү минь. Нас чинь ч багагүй юм.
Гашуун үгнээс нуугдах гэсэн мэт үстэй дээлэнд шурган, хэсэг дуугүй суугаад Иннокентий:
- Одоо оройтсон байлгүй дээ, аан? – гэж асуув.
Өвгөн сахлаа хөдөлгөн толгой сэгсэрч:
- Оройтсон л болов уу. Өвчтэй, нас нь явсан ийм хүн одоо хэнд хэрэг болоо аж дээ, - гэснээ алхаж одов.
Иннокентий хэзээ ч ганцаардаж үзээгүй атал Ефросиньягийн хүнгэсэн дуу ард нь гарахад баярлажээ.
- Даарч орхисон уу, үгүй юу? Алив, гэртээ ор. Дээлээ өгчих, би аваад оръё.
Дөрөвдүгээр сарын адаг. Иннокентий тэнхэрч, хашаан дотуур алхаж явангаа юухан хээхэн хийж гарын загатнааг гаргах сан гэж бодовч Ефросинья үе үе сүхийг нь булаан авна.
- Явж амар. Бие чинь сул. Би өөрөө чадна.
Гэвч Иннокентий хүрзний иш сольж, тармуурын шүдийг засаад, малын хашааны дээврийг хоёр алдын цуудас банзаар бөглөн, өтөг бууцыг зөөж цэвэрлэжээ.
- Чамд их баярлалаа, Иннокентий Павлович! – гэж Ефросинья шинэхэн дээврийг харан баярлав.
Тракторч эрийн бие эдгэрсэн тул явах цаг нь ирлээ. Явмааргүй л байв. Үлдмээр. Хүлээдэг хүнтэй дулаахан гэрээс явлаа ч ахин дахин эргэж ирэх сэн. Энд хэрэгтэй гэдгээ мэдрээд л байжээ. Үлдэж болох юм гэдгээ ч мэднэ.
Гэлээ ч яаж ийм юм ярих билээ? Хоноод явъя гэж гуйж ирсэн явуулын хүн шүү дээ.
Ефросинья ч түрүүлж үг хэлэхээс эмээнэ. Сүүлийн хэдэн өдөр үс зүсээ янзалж, авдарт дарсан хүрэн тэрмэн даашинзаа гаргаж өмсөх болсон юм. Үнээ саахдаа өмсдөг нөхөөстэй муу шархиа сольж, шинэ гутал гаргаж жийв. Үдэш болоход цэцэгтэй торгон алчуур нөмөрнө. Иннокентийн зүг сэм харж:
- Манайх ч тосгоны айлуудыг яаж гүйцэх вэ. Охин маань нөхрөө дагаад Енисейск рүү явчихсан. Уйдах л юм. Гэхдээ хүмүүсээс хол боловч дутаад байх юмгүй л сууна, - хэмээн ярихад цаадах нь сүрхий ширүүн ургасан эрүүний сахлыг гарын алгаар илж, хааяа ганц хоёр үг хавчуулан сонсож суув.
Ингээд сулласан аягаа хөмөрч тавин, дуу муутайхан хэлсэн нь:
- Гялайлаа. Талх давсаа дэлгэсэн чамд их гялайлаа, Евфросинья Васильевна. Халамж энэрлийг чинь насан үүрд санаж явъя. Миний явах цаг ирлээ. Маргааш эрт сэрүүнд гаръя гэж бодно...
Ефросинья юм хэлэлгүй, өвдөгцөө шүргэх даашинзны хормойг илж, бүхнийг чаддаг бахим гараа нүд салгахгүй ширтэнэ. Өргөн шанаа нь хүрэнтэн улайгаад иржээ.
Иннокентий ч маргааш эндээс явбал ахиж ирэхгүйгээ мэдэж байв. Ефросиньяг дуугарахгүй бол явахаас биш яалтай вэ...
Цонхны шил бөмбөрдөх чимээнээр сэртэл Ефросинья пийшингийн дэргэд бүртэлзэж, иссэн гурил, шарсан махны үнэр ханхлуулж байна.
“Дэмий! Ийм борооноор явах дэмий” – гэж Иннокентий бодлоо.
Тэгтэл Ефросинья нуруугаа тэнийлгэж, цонхны гэгээ өөд эргэн харахуйд Иннокентий хаашаа ч явах хэрэггүй юм гэдгээ ухаарчээ.
Ефросиньягийн үзэмж тааруу царайд ичингүйрсэн инээмсэглэл тодорч, хүрэн тэрмэн гоёлын даашинзных нь энгэрт дугтуй зуусан тагтааны дүрстэй гялгар зүү хатгаастай харагдана. Мөлчийтөл самнасан үсээ цагаан одтой торгон алчуураар дарж боожээ.
Явах хэрэг алга. Юу хэлэхийг нь Иннокентий мэдэж байв.
Одоо түүнд ан аваас ядарч даараад, яарсаар ирэхэд нь тосоод авах гэр бий. Гэрт нь хүн хүлээж буйд дандаа яарсаар ирэх болно.
Ефросинья ч түүний ойлгосныг мэдэж байлаа. Тиймээс үг хэлье гэж яарсангүй.
Иннокентий хөвөнтэй хуучин хүрэмний нарийн ханцуйд гараа чихэж углаад, богцоо үүрэхэд:
- Явах нь уу? – гээд Ефросиньягийн зүрх хүйт даав.
Шөнөжин хөрвөөж хонохдоо өмөрсөн сэтгэлдээ хэчнээн их дуудлаа даа? Өнчирсөн биеийн гашуун зовлонг үүрд мартуулах өмөг түшиг минь болооч гэж шивнэж хүлээсэн. Харин одоо явах гэнэ. Чулуун зүрхтэй хүн юм гэж үү? Жаргах учиргүй тавилан юм уу?
Иннокентий цонх руу очиж, цаастай хавтас ухаж байснаа өөрт хэрэгтэйг олж дөрөв нугалаад халааслав.
- Захиргаанаас цалингаа авах ёстой. Төвөөс гурил будаахан авах уу? Хэр ихийг? Одоо ийм замаар гурван шуудайг авчирч дөнгөх байх, захиргаанаас морь өгөх байлгүй.
Ефросинья захиргаа руу юунд яарсныг нь ойлгосонгүй. Гэхдээ хамгийн гол нь, энэ хүн одоо гэрийн эзэн, ажилтай яарч байгааг л ойлгож байлаа. Нулимсаа нууж буруу хараад, аяархан хэлэв:
- Юм идэхгүй юу, Кеша? Зам хол шүү дээ.
- Талх аваад явчихъя.
Яарах хэрэгтэй байлаа. Өөрийг нь хүлээх дулаан гэртээ тав тух, гал хөс алдуулахгүй гэж боджээ.
Зохиолч: ©️ Литописец
Орчуулагч: Д.Оюунгэрэл
Зураг: Ишмаметов Энвер "Саальчин", 1952 он
