03/04/2025
"ЧИНАГИЙН ГАЛСАН" цуврал бүл нэмж зургуулаа боллоо. 🎉 Шинэчлэн хэвлэсэн "РОЛЬ" өгүүллэгийн түүвэрт багтсан "ЦАГААН ӨВГӨНИЙ БЭЛЭГ" бяцхан үлгэрийг хүргэж байна.
***
ЦАГААН ӨВГӨНИЙ БЭЛЭГ
Шаргачин могой жил Асар хайрханы хавь орчимд өгөөжөө хайрлав. Зун эртэлж, намар оройтсоны эцэст өвөл нэг л эхэлж өгөлгүй түдгэлзэж хүлээзнээд байгаа аятай оготор ч, нарлаг өдөр жихүүн ч гэсэн намуун шөнөтэй ээлжилж, шил шилээ даран өнгөрсөөр авай. Тэгтэл өвлийн дунд сар гарсан хойно нэг өглөө цас бударч, салхи сэвэлзэж эхэлснээ үдэш болоход шуурга тавьж жавар тачигнахдаа хүрчихдэг байна.
Могой жил ч мөн дөө, сүүлэн дээрээ л очоод шарвах нь! гэж түгшсэн яриа Хайрханы биеийг ороосон өвөлжөөнүүдээр дуулдах болов. Ийм үед л үгээ хэлэх учиртай Цагаадай өвгөн өнөө яриаг тас дайрч угтсан нь үгүй байтал бас дэмжсэнгүй, жамтай замтай юм байна, учир нь олдоно биз дээ гэсэн шүү дундыг барьсан үг унагаад өнгөрчээ. Нас сүүдэр наян тав зэрэгцэж яваа тэр өвгөн бол уг нь саахалт хоорондын явган яриаг байтугай дураа хүрвэл засгийн хуулийг ч болов тас дайран сөрж чадах л нэгэн.
Өгүүлэх нь: Арван жилийн өмнө аминых нь хэдэн малд сайн дурын нэртэй мах оноосонд “Сайн дураар л юм бол би өгөхгүй. Албан журмаар бол харин өгч сураагүй биш өгье. Тэгэхдээ ихэр улаан гунынхаа өрөөсөн дээр өөрийнхөө өчүүхэн зовлогыг нэмээд тавьчихад ч бэлэн” гэх мэтийн эсэргүү үг алдсанаас болж зэм хүлээжээ. Шүүгч түүнд хуулийн элдэв зүйл анги дуудан өгч, “Ингээд энд зааснаар та засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөр хийх болж байна. Даанч дал гарсан насыг тань бодоод өршөөе. Хойшид л харин наад болдоггүй амандаа эзэн болж яваарай өвгөн гуай!” гээд тавьжээ. Цагаадай тэндээс дуу шуугүй гарсан боловч шууд дарга нар дээр орж “Шүүх намайг засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөр хийхээр ял үйлдсэн хүн гэж тогтоосон, Би ялаа эдлэхээр ирлээ” гэжээ. “Шүүх таныг шийтгээгүй, зөвхөн сануулсан биз дээ” гэвэл “Тэр яах вэ, насыг чинь бодоод өршөөе гэсэн. Ингэхийг би зөвшөөрөхгүй. Энэ улсын чинь хууль нас харж ялгаад байвал яваандаа мань мэтийн өвгөчүүл хэрэг мандуулаад өтөлж ч чадахаа байх биз. Хэрэв гэмт хэрэг үйлдсэн минь үнэн л юм бол, түүнийхээ шийтгэлийг нь хүлээнэ!” гээд суучихжээ. Тэгээд мал тууна, чингэхдээ хөлс авахгүй, ял болог” гэжээ.
Мал туух тухай дуулангуут дарга нарын анхаарал сэргээд ирсэн нь тууварчин дутуу байснаас болжээ. Нас хэдий өндөр ч гэсэн бие тэнхлүүн, ухаан саруул өвгөнийг залуусын нэгэнд хань болгоод өгчихвөл алзахгүй гэж хоорондоо ярилцжээ. Тэгэхдээ харин хөлс авахгүй гэдэг чинь хариуцлага хүлээхгүй гэсэн үг, тэгэхлээр хөлсгүйгээр мал өгөхгүй гэж тулгаж байгаад бэлтгэлийн суурь үхрийн туслах тууварчнаар баталжээ. Сүргээ мэнд авч явж, бас чиг гайгүй таргалуулсан юм байлгүй, овоо хөлс мөнгө атгажээ. Гэм нь өвгөн бусад тууварчдын адил хот газрын гял цал, ховор чамин бараа сэлт ер авчирсангүй, ижил борлог зүсмийн нэг муу байдас, бас нэг засаатай хязаалан хөтөлсөөр гэрийнхээ гадаа буужээ. Тэгэхдээ муу гэдэг бол эсэн мэнд явж ирсэн өвгөнийгөө хараад баярлах хэр нь хоосон богцыг нь хараад гомдосхийсэн эмгэнийх нь л үг. Өвгөн болохоор наймааныхаа тухай үг алдах нь үгүй атал дарга нартаа бараалхаж тууварт явуулж өгсөнд баярлан гялайснаа тоочоод дээр нь бас: “Ард Цагаадай засарч хүмүүжих учиртай, хөдөлмөрөө таслахгүй. Харин та минь наян тавных нь найрыг л хийхээ мартав!” гэжээ. Дарга нар тэр үгийг наргиан хэмээн санаж: “Наян тав хүрэхээ та мэд, найр наадам хийхээ бид мэдье!” гэсхийгээд өнгөрчээ.
Хойхно нь хараад байвал өнөө хөтөлж ирсэн хоёр нь хоёул жороо, өвгөн ч тэднийг өдөр хариулж, шөнө манах нь холгүй байх юм гэнэ. Тэгтэл ч хойтонгоосоо борогч байдас унагалж, түүнээс хойш ер өнжсөнгүй, жилийн жилд үр төл дагуулжээ. Насaapaa чөдрийн ганц морьтой явсан Цагаадай адуутай болох нь тэр. Адуу адуудаа бүгд ижил борлог зүсмийн, бултаар усан тэлмэн жороо аж. Жороо унахын донтой элдэв амьтан ирж хэчнээн өндөр үнэ хэлээд ч “худалдахгүй” гэсэн ганц үг дуулаад л буцна. Тэгээд ч тэр үү, амьтны дунд элдэв зүйлийн яриа дуулдана. Нэг нь “Залуудаа заяагаагүй адуугаар өнөө маргаашгүй болсон өвгөн юу хийнэ!” гэхэд өөр нэг нь “Наян тавныхаа найр хийж хотод байдаг ач гуч нараа ирүүлж бүгдэд нь нэг нэг жороо зүсэлж өгөх юм гэнэ лээ” гэнэ. Өвгөн сүүлийн хэдэн жилийн турш эмээл хазаар, олом жирэм гээд дандаа л морины тоногтой ноцолдож байдаг болсныг бодоход сүүлчийнх нь үг үнэний хувьтай болов уу гэмээр.
Шаргачин могой жилийн шувтаргаар Цагаадай өвгөн гучаа явуулж сум нэгдлийн дарга нарт хэл хүргүүлсэн нь “Шинийн нэгний өглөө ургах нарнаар очно, контор хавьдаа бөөнөөр байж байхгүй юу” гэжээ. Арван жилийн өмнө өвгөнд наян тавны найр амласнаа санахдаа цаадуул нь эхэндээ тэвдэж, гэхдээ дараа нь сумын зочид буудлын их найман ханатыг янзлуулж идээ будаа, бас дээлийн торго мэтийг бэлтгүүлэх болж, хүн бүр ямар наян тав хүрдэг биш, ардын ёс уламжлал сэргэж байгаа цагт өвгөний ойг тэмдэглэчихье, олонд дуулдаг хэмээн харин ч олзуурхжээ.
Өнөө, өвлийн дунд сар гаргаад эхэлсэн цас, жаварт өдөрт эрч нэмэн зузаарсаар чамбайрсаар сарын сүүл гэхэд зуд болох нь уу ч гэмээртээ тулсан хэр нь буурлын хэлснээр жамтай юм гэсэндээ цагаа болоход аяндаа тогтож, яваандаа бас уясаж, ухарч эхэлснээ нэг л мэдэхэд залгах улиралд замаа тавих нь илт болжээ. Бага үдийн наран дор бут бударгана дундаас овс овс амилах хөх зэрэглээ их үд гэхэд өдөрчийн газарт хүртэл үелзэн гүвэлзэхдээ өвлийн өдрүүдийг нэг нэгээр нь уусгасаар дуусгавай.
Цагаан морин жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний үүр цүүрээр нэхий цагаан дээлтэй, чандган цагаан морьтой, дэлэм цагаан сахалтай өвгөн Асар хайрханаас бууж явав.
Энэ өглөөний ургах нарнаар ирэхээ хэдэн өдрийн өмнөөс хэлүүлсэн түүний учир битүүлэг сураг энэ завсар сумын төвийнхний дунд элдэв таавар төрүүлж, ямар ч л байсан түүний ирэхийг харах нь зүйтэй гэж бодсон, бүр нарнаас өрсөж буудлын өргөө хавьд цугларчээ. Бушуухан шинэлэхийн түүс болсон залуус морио эмээллэж, мотоциклоо асааж амжсан нь хавь ойрд улам ч сүр бараа, дуу шуугиан нэмжээ. Тэдний наагуур буудлын хашааны аманд таван хөнгөн тэрэг зэрэгцэн зогссон нь шинэлэхээр одоход дарга нар ч бэлэн байгааг гэрчилнэ.
Нар цухуйж, тэнгэрийн хаяанаас мухар сөөм хөөрөхийн үед Цагаадай урд хөтөл дээрээс нар халхлан сүр бараатай гарч ирлээ. Тэрээр хүзүү хүзүүнээс нь холбосон, эмээл хазаартай таван борлог морь хөтөлжээ. Үлгэр домогт гардаг цагаан өвгөн биелээд ирсэн нь энэ үү гэмээр хамаг бүгд нь цав цагаан тэр буурлыг залуус угтан очиж мориноос нь буулган авч байхад дарга нар гэрийн хаалга дэлгэн дараа нь орж золгох хүмүүсийг нас болон тушаалынх нь эрэмбээр жагсаан зохион байгуулж байв.
Цагаадайг гэрт орж хойморт гараад сууж авсан хойно золгож эхэллээ. Тэр нь бараг бүтэн цагийн ажил болов. Тэгээд төмбөгөр төрийн ёмбогор ёсыг арай гэж гүйцээн, цай ууж, цагаалга идсэний дараа өвгөн сая л үнэн учраа гаргахаар ам нээвэй.
“Тэр жил хөгшин зөнөг би гөжүүд зан, бураа амнаасаа болж засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөр хийх шахсаныг бүгд мэднэ. Насыг чинь бодоод өршөөлөө гэж шүүхийн хэлснийг би ойлгоогүй. Хүний төлөө амьдарсан биш, яахлаараа нас намайг хамгаалж хаацайлдаг билээ? тэгж бодоод миний бурууг засаж, муруйг тэгшлэх учиртай өнөө хөдөлмөрийг нь хийе гэж бодсон, хийсэн ч тэгээд. Харин дарга нар гэм зэмгүй бусдын адил надад хөлс мөнгө олгосон нь шударга биш хэрэг байсан. Тэгээд ч би тэр мөнгөөр өөртөө биш, өргөн олонд хэрэг болох болов уу гэж бодсон зүйлээ авчирсан, түүнийгээ тордох гэж дараа нь чадах ядахаараа үзсэн. Хурдан, жороогоороо цуутай Бүрд нутгаас мөнгөөр зодож авсан хоёр борлог адуу минь өсөж үржсээр өнөө болоход арван хоёр хүрэв. Тэднээс уналга эдэлгээ даах тавыг нь гадаа авчирлаа.
Араажаваар ярих нь, одоо энэ суманд хөлхөлдөөд байгаа тэрэгнүүдийн томыг мянга, жижгийг зуун хорин хониор авдаг, тэгээд бас өдөрт том нь хоёр, жижиг нь нэг хонины идэштэй юм биз дээ. Магад, жолоочид нь цалин өгч, тэргэнд сэлбэг авч тавьж таараа. Олон тэрэгний хөлд газар дэлхий зүдэрч байна. Энэ мэтээр эргэцүүлэхэд юу олж, юу алдаж байгааг дарга нар маань мэдэж л байх учиртай. Ачвал атан тэмээ, хөллөвөл амбан шар, унавал агт морь байлаа. Даанч тэднийг тоох амьтан гэж одоо тоотой болж. Тэр мөртөө хурдан, жороо гэвэл буцахгүй янзтай. Үүнийг харж, түүнийг сонсож яваад нэгийг сэдсэн минь жирийн адууг тоохоо байсан ихэс жороо нэгийг бол харин яах ч юм бол гэж бодсоных, Цагаадай нь та бүхэнд амлаж өсгөсөн сүргийнхээ түрүүчийг авчирлаа. Тэр нь өнөөдөртөө дээж төдий юм, дарга нартаа барьчихъя. Дарга даамалд зулгуйдав гэж битгий бодоорой, ухаант үрс минь. Зарлагын амыг аль их талаас нь эхэлж хаая л гэснийх. За ингээд гарч унаагаа тогтоон болгож соёрхоцгоо, дарга нар минь! Морьд нь угаас олных юм. Эмээл, хазаар нь яах вэ, бэлгэ дэмбэрэлтэй энэ өдөр та нарынхаа гарыг цайлгах миний алчуур болог!” гэв.
Гадаа гараад таван даргад насны нь эрэмбээр гардуулаад тус бүрийг сугадан мордуулж өглөө. Дараа нь өөрөө чандган цагаандаа мордов.
“Азарга гэдэг Цагаадай шиг биш, насгүй амьтан юм даа. Өвгөрч гүйцсэн үүнийг би өөрөө хариулгынхаа хөлсөнд олгочхоод байгаа. Бусад нь бүгд та нарынх. Малын үр удам ямар тасрах биш, бүгдэд чинь хүрнэ!” гэж тойрч зогссон олонд хандан хэлснээ дэргэдэх хэддээ “Зөнөсөн өвгөн санаагаа гүйцээх хэнээнд автаж ёс бяцхан алдав. Одоо харин эх рүү нь эргүүлье. Давын өмнө манайхаар оръё. Тэгээд тэндээс тойроод шинэлнэ биз. Бас цаашдаа унаад явж болмоор бол таалсан үедээ машин унаандаа жийрэг хийсэн ч болох л вий!” гэлээ.
Өвгөнийг жолоо дугтартал цагаан азарга нь намалзтал жороолсоор урагш цойлоход алмайран гайхчхаад яах ч учраа олохгүй байсан магадгүй маргааш ч эзэн нь болох хүмүүсийг нуруундаа тээсэн таван борлог хойноос нь нэгэн зэрэг нирхийтэл гарлаа. Морийг орхиж моторт саванд ороод нэгэнт үе улирах гэж байгаа ч гэсэн малчин удмын үр сад гэсэндээ өнөөдүүлээс хэн нь ч ойчсонгүй, зүрх алдан жолоо татах хүн ч гарсангүй.
Нэгэн ухаан залж, нэгэн бие түших адил нэгэн хэмээр бөмбөлзтөл тэшүүлсээр наран доогуур шурган холдох зургаан морины хорин дөрвөн туурайн дор хөрст дэлхий хүр хүр нүргэлж, хөх тэнгэр мэлтэс мэлтэс дайвалзах шиг. Тэр бол цагаан морин жилээ бүтэн жарны турш тэсэн хүлээсэн монгол амьдралын нэгэн эгшин байлаа.
Чинагийн Галсан
