30/11/2025
Evarist Bartolo, Frak mill-Istorja: Ħarsa minn taħt. (Malta: SKS, 2025).
Intervent ta’ Emanuel Buttigieg u Liam Gauciwaqt it-tnedija tal-ktieb fil-MICAS.
‘Saħħa u sliem’: frażi qasira imma sabiħa li jekk wieħed isegwi l-paġna ta’ Facebook ta’ Evarist Bartolo spiss jiltaqa’ magħha. Fil-fatt, il-madwar 80 silta – jew farka – li insibu fil-ktieb li qed jiġi mniedi illum jafu il-bidu tagħhom bħala posts fuq Facebook. Interessanti li nirriflettu ftit dwar kif dawn il-kitbiet twieldu f’sura diġitali, imma issa sabu ruħhom fil-bixra iktar tradizzjonali ta’ ktieb stampat. Eżempju ta’ kif il-ġdid u il-qadim jistgħu jimxu id f’id. L-għażla ta’ dan il-post, l-MICAS tal-lum, l-Ospizio tal-imgħoddi, tikkumplimenta sew din in-nisġa ta’ ġdid u qadim li nsibu fil-ktieb Frak mill-Istorja: Ħarsa minn taħt.
U ejja nibdew billi nirriflettu ftit dwar it-titlu nnifsu tal-ktieb - Frak mill-Istorja. Forsi l-kelma ‘frak’ ma tantx tfakkarna f’affarijiet eleganti … tfakkarna f’biċċiet, loqom, tifrik … bl-Ingliż jiġu f’moħħi kliem bħal crumbs u fragments, spiss marbuta mal-ikel, bħal ngħidu aħna il-frak tal-ħobż, però hemm ukoll rabta mal-kitba u mal-arti, meta minn biċċa xogħol sħiħa jifdalna biss partijiet, litteralment, il-frak. Il-ktieb li għandna quddiemna illum huwa msawwar madwar diversi frammenti, biċċiet tal-imgħoddi, u jagħtina ħjiel ta’ dak li jista’ jsir bihom u permezz tagħhom. Għandna imbagħad is-sottotitolu tal-ktieb, Ħarsa minn taħt, li jgħidilna li dan il-ktieb ta’ Evarist Bartolo jaqa f’ġeneru li jissejjaħ history from below, iġifieri tip ta’ studju tal-istorja li jenfasizza l-importanza li nagħtu każ ta’ dak li seħħ fost il-poplu, l-esperjenza tal-mara u r-raġel li nsejħulhom ‘nies normali’ għax mhumiex prinċpijiet jew kbarat.
Fl-istess ħin hawnhekk għandna xi ħaġa li hija ironika, u li nħossu li l-awtur huwa konxju tagħha u jindirizza ukoll … għax ikollna bil-fors insaqsu, ‘imma l-frak minn fejn ġej?’ Issa normalment il-frak jaqà minn fuq għal isfel … jekk nieklu xi ħaġa, speċjalment xi ħaġa tqarmeċ, il-loqom minn ħalqna jinżlu ’l isfel lejn l-art fejn isiru l-ikla għal xi nemla. Għalxiex qed ngħidu dan? Ir-raġuni hi li anke meta nkunu nixtiequ niktbu dwar il-bniedem komuni fl-imgħoddi, insibu li dawn l-irġiel u nisa rari ħallew xhieda diretta huma stess: ma kinux jafu jiktbu, u hemm ħafna inqas ċans li, per eżempju, l-libsa tal-qoton komuni ta’ mara tal-għelieqi tas-seklu tmintax tasal għandna illum, milli l-libsa tal-ħarir fin li tkun libset tfajla tal-benestanti. Dan ifisser li spiss, jekk mhux dejjem, sabiex inħarsu minn taħt, xorta irridu nimirħu minn fuq. Allura, ma nistgħux inkunu nafu dwar għemejjel ommijietna u missierijietna? Dażgur li nistgħu, kif fil-fatt jurina il-ktieb ta’ Evarist, għaliex kif jgħid il-qawl Malti, ‘Min ifittex, isib’, però, trid tkun lest li tagħmel naqra aktar xogħol u tuża l-immaġinazzjoni. Il-frak, irridu ngħarfu, jaf ikun siewi daqs dak li huwa sħiħ. Kotba bħal dan jistidnuna nirriflettu ukoll fuq ir-rwol tagħna stess fl-istorja ta’ għada: permezz tal-għażliet tagħna, l-azzjonijiet tagħna, u l-istejjer li nagħżlu li nżommu ħajjin.
Dan il-ktieb ta’ Evarist huwa dwar Malta – anzi dwar il-gżejjer Maltin, għax fil-fatt nibdew bi ġrajja marbuta ma’ Kemmuna – però Malta u l-gżejjer tagħha jiġu ippreżentati fi gwarniċ Mediterranju, li fil-fatt mingħajru dak li jseħħ hawn ma jagħmilx sens. Aktar minn hekk, il-ktieb ifakkar li d-dinja ma iddurx ma’ Malta (u jkollna nammettu li nħobbu nemmnu dan), imma li Malta u niesha dejjem eżistew f’qafas Mediterranju, Ewropew, u anke globali. Li tkun gżira, anzi gżira żgħira ħafna, ifisser li trid jew ma tridx, id-dinja dejjem ser tinfdek … il-baħar jaf itawwal xi ftit dawn il-proċessi, iħarisna mit-tajjeb u l-ħażin li hemm hemm barra u madwarna, però fl-aħħar mill-aħħar kollox u kullħadd jasal fuq xtutna. Dejjem hekk kien, u hekk ser jibqa … il-punt hu, x’għamlu ta’ qabilna, u x’nistgħu nagħmlu aħna? Frak mill-Istorja joffri eżempji u riflessjonijiet dwar dan.
Frak li jżewqu l-ktieb
Il-ktieb huwa imnebbaħ mir-riċerka ta’ diversi storiċi u studjużi, kif jgħid Evarist stess f’diversi waqtiet, u jimraħ matul s-sekli, mill-pre-istorja sa żmien aktar riċenti, u huwa imsejjes fuq l-Istorja, fuq dak li seħħ, imma jagħraf ukoll ir-rwol tal-leġġendi u l-ħrejjef fl-identità ta’ poplu … basta li dawn ikunu mwieżna mill-Istorja u minn ħsieb kritiku.
Fost il-frak li iżewqu dan il-ktieb għandna s-sehem li lagħbet minestra servuta mill-President Agatha Barbara fil-Palazz ta’ San Anton fis-snin imqallba tat-tmeninijiet. Naraw kif dawn il-gżejjer spiss servew bħala post ta’ eżilju fejn jitpoġġew dawk li ikunu dejqu lil xi mexxej, jew post ta’ kenn għal min ikun qed jaħrab il-persekuzzjoni; fl-istess waqt naraw kif diversi Maltin sfaw imkeċċija minn Malta jew emigraw. Għandna referenza importanti għal episodju li naħseb ftit li xejn hu magħruf, jew almenu jiena qatt ma kont smajt bih, dak fejn Franza kienet tagħmel testijiet nukleari fid-deżert tal-Alġerija fis-snin sittin, liema testijiet kienet ipprotestat kontrihom il-GWU. Fuq nota aktar ħelwa, għandna tfakkira li l-ħmar li fuqu Ġesù daħal f’Ġerusalemm f’Ħadd il-Palm, għażel ftit wara li imur fl-eżilju, u fi triqtu lejn Verona (fejn hemm ir-relikwa tiegħu), ġie anke Malta. Inħallu f’idejkhom jekk temmnux li din tal-aħħar hijiex storja veritiera jew leġġenda, però anke l-leġġendi għandhom post fit-tiswir tal-identità, kemm dik personali, kif ukoll dik kollettiva.
Tmien Partijiet
Il-ktieb huwa imqassam fi tmien partijiet. L-ewwel waħda, ‘Nies fuq blatiet’, tiffoka fuq il-ħajja fuq il-gżejjer u tfakkarna fil-mistoqsija: ‘Hemm xi ħaġa speċjali dwar il-ħajja fuq gżira?’, xi ħaġa differenti minn postijiet li mhumiex gżejjer? It-tieni parti, ‘Mill-għerien għat-televiżjoni’ timrah mill-għerien li servew ta’ kenn għan-nies fl-imgħoddi, għall-wasla tal-karozzi, l-ajruplani u t-televiżjoni f’Malta. Fit-tielet parti, ‘Randan, kukkanja u bebbux’, l-attenzjoni iddur fuq drawwiet u avvenimenti marbuta mar-reliġjon, u tfakkarna kemm għal ħafna żmien, post bħal Malta kienet ‘art imġewha’. Ir-rabà parti, ‘Bejn deheb u faħam’, tħares lejn aspetti ekonomiċi tal-ħajja f’dawn il-gżejjer, minn dawk li kienu ifittxu teżori mistura taħt l-art, għal kursara, għal migranti. Il-ħames parti, ‘Kenn u trabokki’, hija forsi l-aktar waħda varjata: din tħuf minn Sqallija għal Malta u Għawdex, għal mument meta l-Papa kważi ħarab minn Ruma għal Malta, għal ġrajja tal-pitirross u l-isfidi li dan l-għasfur ċkejken kellu jiffaċċa. Is-sitt parti, ‘Kif salva l-Malti’, tiffoka fuq il-lingwa, il-kultura u l-fidi, fejn leġġendi u fatti jiżżewġu flimkien, u niltaqgħu ma’ b***a karattri interessanti, minn Isabetta Caruana, mara li fl-aħħar tas-seklu sittax kienet tgħallem il-katekiżmu lill-bniet, però mid-dehra kienet tagħmel dan b’mod ħażin, għal Moħammed El Attaż, prinċep Marokkin li fis-seklu sbatax spiċċa lsier f’Malta, ikkonverta u sar missjunarju Ġiżwita. Fis-sebà parti, ‘Ħafna taħlit mal-barranin’, l-emfażi hija fuq l-impatt tal-gwerra u l-migrazzjoni – minn u lejn Malta – fuq l-iżvilupp ta’ dawn il-gżejjer u nieshom mal-milja tas-sekli. It-tmien u l-aħħar parti, ‘Spirti, funerali u trabi’, terġa’ toħodna fid-dinja tar-reliġjon, b’ċerta emfażi fuq il-mewt, u anke l-iħirsa, però anke b’sezzjoni iddedikata lil Għawdex u is-sens ta’ identità, forsi anke distinzjoni, ta’ Għawdex minn Malta.
Ħames temi
Hemm ħames temi li xirfu għalina minn dan il-ktieb. Dawn huma: 1) Il-ħaddiema u il-poplu ż-żgħir; 2) Il-kolonjaliżmu, id-demokrazija u l-popolazzjoni; 3) L-ikel; 4) It-tradizzjoni u in-natura; u manifest. Nibdew bil-ħaddiema, fejn tinħass ċara s-simpatija li Evarist għandu għal dawk li jissejħu ż-żgħar u il-batut. Spiss, minħabba l-għejun li għandna, il-ħaddiema tal-imgħoddi jistgħu jaslu għandna biss bħala massa anonima, li taf twassal sabiex ninsew l-umanità ta’ dawn in-nies.
Evarist jagħmel sforz sabiex dejjem iżomm dik l-umanità fiċ-ċentru tal-attenzjoni tiegħu, bħal meta, per eżempju, jiddiskuti l-ħaddiema li fis-seklu dsatax li kienu iġorru l-faħam fil-portijiet, il-faħħama. Fil-31 ta’ Jannar 1929, daħlet l-ewwel liġi tal-korriment fuq il-post tax-xogħol li permezz tagħha il-ħlas għall-korriment waqt ix-xogħol sar bi dritt u mhux iżjed b’karità. Ħafna mill-mertu ta’ dan kien tal-Partit Laburista, li minkejja li kien għadu ċkejken fid-daqs u bikri fl-istorja tiegħu, beda iħalli impatt pożittiv fuq il-pajjiż. Tfakkira siewja tal-għeruq soċjalisti u umani li wieħed jittama qatt ma josfru minn ħdan il-Partit.
Kolonjaliżmu, id-demokrazija u l-popolazzjoni
Jekk il-ħaddiem igawdi s-simpatija ta’ Evarist, mhux l-istess jistà jingħad għas-setgħat imperjali u kolonjali, li lejhom tidher l-istmerrija tal-awtur. U dan iġibna għat-tieni tema tagħna, dik tal-kolonjaliżmu, id-demokrazija u l-popolazzjoni. Gżejjer żgħar, għera u forsi anke imwarrba bħal Malta, spiss intużaw bħala post ta’ eżilju minn dawk li kienu fil-poter. Il-ktieb fil-fatt jibda bl-istorja tal-mistiku ebrajk Abraham ben Samuel Abulafia, li fis-seklu 13 isib ruħu eżiljat ġewwa Kemmuna. Wieħed minn b***a, matul iż-żmien, li messethom din ix-xorti. Malta bħala kolonja Brittannika kienet post fejn nies minn irkejjen oħra tad-dinja spiċċaw eżiljati fih, però naturalment kellek Maltin li twarrbu mill-awtoritajiet imperjali, fost dawn Manwel Dimech u Nerik Mizzi. Evarist jgħid u isaqsi: ‘In-Nazzjonalisti jfakkru l-eżilju ta’ Mizzi u l-Laburisti jfakkru l-eżilju ta’ Dimech. Għad infakkruhom flimkien?”’ Fil-fatt wieħed jagħraf li fi ħdanu il-ktieb jipprova iwieġeb il-mistoqsija ‘min hu Malti, u x’jagħmlek Malti?’ Marbuta ma’ din il-mistoqsija hemm ukoll appell għall-politika mibnija fuq ir-rispett. Jikkwota parti mid-diskors ta’ Dom Mintoff fil-parlament, fit-22 ta’ Diċembru 1950, jumejn wara il-mewt tal-PM Nerik Mizzi, fejn Mintoff qal: ‘“Huwa qatt ma biddel l-opinjonijiet tiegħu imma baqa’ ta’ karattru sod, baqa’ Malti, l-aqwa fost il-Maltin.”’ Aktar minn qatt qabel, nemmen li għandna bżonn politika mżewġa mal-kultura u l-għerf, mal-konvinzjoni u mhux mal-konvenjenza. Jekk le, kif ipoġġiha Evarist, il-partiti politiċi ma iservu għal xejn aktar ħlief sabiex ikunu dawk li hu isejħilhom ‘Għaqdiet tal-feruti’. L-appell tiegħu huwa għall-maturità, flimkien ma’ naqra aktar cajt u tbissim li jgħinu ma niħdux lilna nfusna b’serjetà eżaġerata. U jekk hemm kwistjoni li forsi tiżboqq kull oħra fil-bżonn ta’ dan is-sens ta’ maturità, hija dik tal-popolazzjoni u l-immigrazzjoni, li fil-ktieb hija trattata b’mod estensiv.
L-ikel
Ngħaddu għat-tielet tema li xtaqna insemmu, dik tal-ikel. Hemm diversi partijiet tal-ktieb li jitkellmu dwar ikel varjat: il-ħobż, il-lewż, it-tin, il-qaqoċċ, ir-rummien, eċċ ... Għalxiex? L-ewwel nett, l-ikel huwa tema sabiħ ... ilkoll inħobbu nieklu. Però l-istudju tal-istorja tal-ikel fil-fatt huwa tieqa siewja ħafna fuq il-ħajja ta’ kuljum. Jekk nieħdu ir-rummiena, per eżempju, din toriġina eluf ta’ snin ilu x’imkien fl-Asja ċentrali, u bil-mod il-bniedem xerrida sa ma waslet anke Malta, għalkemm meta bl-eżatt ma nafux. Mela l-ikel ifakkarna kemm aħna parti minn din id-dinja u marbutin ma ritmi ferm akbar minna nfusna. Evarist isemmi ukoll il-bebbux, li għal ħafna żmien u f’postijiet differenti, kien l-ikel tal-fqar, spiss jittiekel flok il-laħam li kien għoli wisq għal biċċa l-kbira tan-nies. Ikla bebbux kienet, u għadha, parti mit-tradizzjoni kulinarji Mediterranja, però bħal aspetti oħra tal-ħajja, il-bebbuxu ukoll qed jiffaċċa periklu minn tibdil fil-klima u żvilupp bla rażan.
Tradizzjoni u natura
U dan iwassalna għar-rabà tema, dik tat-tradizzjoni u n-natura. F’ħafna mumenti tal-ktieb hemm referenzi għall-iżvilupp tal-ilsien Malti, fih innifsu fenomenu interessanti ferm. X’inhu jew għandu ikun l-ilsien Malti? ‘Safi’ jew ‘imħallat’, u min jiddeċiedi dan? Il-fatt li l-ktieb innifsu miktub bil-Malti jirrifletti t-twemmin ta’ Evarist li l-ilsien Malti huwa siewi għat-tixrid tal-għerf b’mod iktar wiesa u demokratiku. Toħroġ ċara f’dawn il-kitbiet ir-rabta li Evarist jara bejn il-lingwa, il-kultura, u in-natura, aspett ieħor li jisħaq fuqu. Permezz ta’ referenzi għall-poeta Anton Buttigieg u l-pittur Mellieħi George Fenech, Evarist jemfasizza ir-rabta bejn il-bniedem u in-natura u l-isfidi li joffru l-iżvilupp u l-kapitaliżmu. Naraw kif eżempji ta’ art pubblika, tal-komunità, li tispicca tittieħed mill-ftit a skapitu tal-ħafna, ilhom iseħħu, però dan ma ifissirx li l-ħażin tal-bieraħ għandu jiġġustifika l-ħażin illum. L-għeruq fil-Mellieħa ta’ Evarist joħorġu ċari u b’ċerta għożża, għalkemm hu issa jgħix s-Swieqi, post bi ftit li xejn għeruq storiċi ... u forsi dan il-kuntrast bejn il-qadim u l-ġdid jispjega kif l-passjoni għan-natura ma ittellifx mill-interess fit-teknoloġija. Partijiet ferm sbieħ tal-ktieb jittrattaw appuntu il-miġja tal-karozzi, tal-ajruplani u tat-televiżżjoni għall-ewwel darba b’Malta, u is-sens ta’ meravilja li dawn ġabu magħhom. L-ewwel karozzi f’Malta waslu daqs 120 sena ilu. Dak iż-żmien l-awtoritajiet kienu jaħsbu li Malta ma tiflaħx iżjed minn 300 karozza ... mur għidilhom!
‘Manifest’
L-aħħar tema li xtaqna nittrattaw hija dik li naraw bħala element ta’ ‘manifest’ fin-natura tal-ktieb fejn Evarist jgħidha kif inhi u kif iħossha għax hekk hemm bżonn. Insibu hawn il-karba ta’ min japprezza s-sabiħ u jiddispjaċih jara it-tbenġil fuq il-pajsaġġ li ġabu in-nuqqas ta’ ħsieb u r-regħba. Bħala eżempji konkreti hemm Manoel Island: ‘żgur li għandna bżonn insalvaw din il-gżira u nagħmluha l-Gżira tal-Poplu’, kif ukoll l-Fortizza Chambray.
L-aħħar ‘farka’ fil-ktieb titratta ‘L-aħħar forka fil-publiku’, li seħħet fl-1878. Ma kienx ifisser it-tmiem tal-piena tal-mewt f’Malta, però minn spettaklu pubbliku l-forka issa saret spettaklu privat fi ħdan il-ħabs. Il-ktieb iħallina b’din it-togħma ħelu morr; forsi apposta. L-awtur Yuval Noah Harari jgħid: ‘Aħna nistudjaw l-istorja mhux biex inkunu nafu l-futur iżda biex inwessgħu l-orizzonti tagħna, biex nifhmu li s-sitwazzjoni preżenti tagħna la hi naturali u lanqas inevitabbli, u li konsegwentement għandna ħafna iktar possibbiltajiet quddiemna milli nimmaġinaw.’ Dan iwassalna għall-kwistjoni dwar ir-rwol tal-individwu fl-Istorja. Kemm tassew jagħmlu differenza l-azzjonijiet ta’ mara jew raġel? Jew l-individwu ma jgħoddx daqshekk, għax fl-aħħar mill-aħħar huma forzi akbar u impersonali – l-ekonomija, il-ġeografija, il-klima, li jsawru l-andament tal-affarijiet?
Hemm punt ieħor importanti: permezz tal-istudju ta’ dawn is-siltiet – dawn il-biċċiet żgħar ta’ ħajja – noqorbu aktar lejn Malta li kienet, u nifhmu aħjar għaliex hija hekk kif nafuha llum.
Dawn id-dettalji jixegħluna dawl fuq il-forzi li ffurmaw is-soċjetà tagħna, l-istituzzjonijiet tagħna, u anke l-karattru tagħna bħala poplu. Dak li napprezzaw l-aktar f’dan ix-xogħol huwa li
jfakkarna f’verità sempliċi imma profonda: l-Istorja hija l-iktar b’saħħitha meta tibqa’ marbuta mar-realtà ta’ kuljum tal-pajjiż.
Spiss ngħidu li l-imgħoddi qisu bħal meta iżżur pajjiż ieħor fejn donnu kollox isir b’mod differenti minn kif imdorrijin bih. Fl-istess ħin ngħidu li taħt il-kappa tax-xemx ma hawn xejn ġdid. Frak mill-Istorja: Ħarsa minn taħt jurina li dawn it-tnejn huma vera. Naraw ukoll stejjer mibdija, imma mhux mitmuma. Il-misteru huwa parti mill-imgħoddi. Id-dixxiplina tal-Istorja tista’ tagħmel ħafna affarijiet. Kapaċi tinfurmana, kapaċi ttina gost – u dan importanti wkoll – però kapaċi wkoll tikkonfondina, tħawwadna u anke tirrabjana. Dan għaliex l-Istorja taf twassal sabiex ikollna nwarrbu l-miti li jtuna sens ta’ wens, u minflok tippreżentana b’veritajiet li jistgħu jħawduna. Minkejja dan, kif jurina Evarist f’dan il-ktieb, m’għandniex noqogħdu lura milli nimxu tul din it-triq. ‘Saħħa u sliem’.
Yuval Noah Harari, Sapiens. A Brief History of Humankind (London: Vintage, 2011), p.269.
