02/11/2024
व्यक्ति पुजा केन्द्रित नेपाली राजनीति
सामाजिक संजालको प्रभाव र सस्तो लोकप्रियता आर्जनको निम्ति अपनाईने नेताहरुको कार्य शैलीले नेपालको वर्तमान राजनीतिक परिवेशमा व्यक्ति पूजा केन्द्रित राजनीति एक महत्त्वपूर्ण प्रवृत्ति बनिरहेको छ, जसमा नेताहरूको व्यक्तिगत लोकप्रियता र करिश्माको आधारमा जनभावना प्रभावित भइरहेका छन्। केपी ओली, रबि लामिछाने र बालेन साह यसका प्रमुख उदाहरण हुन्, जसले आफ्नो व्यक्तिगत आकर्षण र विशिष्ट कार्यशैलीका कारण ठूलो जनसमर्थन आर्जन गरेका छन्।
केपी शर्मा ओलीको राजनीति धेरै हदसम्म उनको व्यक्तित्व र बोल्ने शैलीमा आधारित छ। ओलीले आफूलाई एउटा स्पष्ट र दृढ नेताका रूपमा स्थापित गरेका छन्, जसले आफ्नो देशप्रतिको प्रेम र राष्ट्रवादी भावना देखाएर र आफु संग भएको बोल्ने शैलीको कारण लोकप्रियता हासिल गर्ने गरेका मात्र छैनन नकारात्मक आलोचना समेत बारम्बार खेप्ने गरेका छन्। नेपालका जनताले उनलाई राष्ट्रवादी नेताको रूपमा हेर्न थालेका छन्, जसले उनलाई "देश बचाउने" व्यक्तिका रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। यसैले गर्दा, जनताले उनको कार्यक्षमता र नेतृत्व शैलीलाई बढी मानेका छन्, जस्तो कि नेपाल-भारत सम्बन्धको सन्दर्भमा देखियो।तर, ओलीको नेतृत्वमा व्यक्तिवादी शैलीको आलोचना पनि भएको छ। उनलाई राजनीतिकरणलाई केन्द्रमा राखी आफ्ना निकटस्थलाई प्राथमिकता दिने, पार्टीभित्रको विवादमा निर्णायक भूमिका खेलेको आरोप लागेको छ। यसले उनका आलोचकहरूलाई उनको कार्यशैलीलाई "व्यक्ति पूजा केन्द्रित" बताउन प्रेरित गरेको छ।
रबि लामिछाने पत्रकारिताबाट राजनीतिमा आएका व्यक्ति हुन्, जसले आफ्नै टेलिभिजन कार्यक्रमबाट लोकप्रियता प्राप्त गरेका थिए। उनले सामाजिक मुद्दाहरूलाई उजागर गर्दै भ्रष्टाचारविरुद्धको अभियानमा आफ्नो स्थान बनाएका थिए। लामिछानेको लोकप्रियता उनको पारदर्शिता र सिधा कुरा जनतासँगको संवादमा आधारित छ, जसले गर्दा उनलाई एक "जनप्रिय नेता" को रूपमा देखाए पनि यो कहिले सम्म टिक्ने हो कसैलाई थाह छैन। रबि लामिछानेको समर्थकहरूले उनलाई परिवर्तनकारी नेताका रूपमा मानेका छन्, जसले पुराना राजनीतिक ढर्राबाट टाढा रहेर नयाँ सोच र दृष्टिकोण ल्याउन सक्छन् वा सक्दैनन् यसको मापन र परिक्षण अझै स्थापित भैसकेको छैन ।
तर, लामिछानेलाई पनि आलोचना गर्नेहरूले उनको शैलीलाई "व्यक्ति पूजा" संगत बनाएको बताउँछन्, किनकि उनको लोकप्रियता धेरै हदसम्म उनको व्यक्तिगत करिश्मामा आधारित छ, जसले नेपालका नयाँ पुस्ताका लागि आकर्षक बनाएको छ। लामिछानेको नेतृत्वमा राष्ट्रवादी सोच, परिवर्तनको प्रतिज्ञा र सम्पूर्ण व्यवस्थाको आलोचनाको स्वर प्रबल छ।
बालेन साह एक स्वतन्त्र उम्मेदवारका रूपमा काठमाडौं महानगरको मेयरको चुनाव जितेर आएका हुन्, जसले कुनै पार्टीमा आवद्ध नभइकनै आफ्नो स्वच्छ छवि र समाजप्रतिको समर्पणबाट जनताको मन जितेका छन्। उनले पुरानो, ढिला-सुस्तीपूर्ण सरकारी प्रणालीलाई चुस्तदुरुस्त बनाउन सक्षम भएका छन । बालेनको प्रभाव मुख्य रूपमा शहरी योजनामा केन्द्रित देखिन्छ, विशेष गरी काठमाडौं महानगरपालिकामा फोहोर व्यवस्थापन र सडक व्यवस्थापन जस्ता ठूला चुनौतीहरूको समाधानका लागि उनी क्रियाशील देखिएका छन्।
तर, उनको बारेमा पनि आलोचना छ कि उनको लोकप्रियता र कार्यशैली व्यक्ति पूजा केन्द्रित छ। उनले निर्माण गरेको छवि अन्य नेताभन्दा पृथक देखिन्छ, जसले गर्दा उनलाई "विकल्प" मान्ने एक खालको मनोविज्ञान जनतामा निर्माण भएको छ। यसमा उनका समर्थकहरूले उनीप्रति ठूलो आशा राखेका छन्, जसले उनीमाथि व्यक्ति पूजा जस्तै मनोविज्ञानलाई बलियो बनाइरहेको छ।
नेपालमा व्यक्ति पूजा केन्द्रित राजनीतिले गर्दा नेता र पार्टीहरूको कार्यशैली र निर्णयहरू एकल नेताको प्रभावमा आधारित हुने सम्भावना बढाएको छ। यसमा नेताको करिश्मा र छवि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न जान्छ, जसले राजनीतिक गतिविधिहरूमा व्यक्तिवादी सोच हाबी गराउँछ। व्यक्तिपूजा केन्द्रित राजनीतिको एउटा ठूलो चुनौती भनेको नेताहरूको व्यक्तिगत छवि र लोकप्रियताको कारणले नीति निर्माण र व्यवस्थापनमा दीर्घकालीन असर पर्न सक्छ।
यसकारण, नेपालका हालको जनमतका लागि एक स्थिर र दिगो राजनीतिक प्रणालीको विकासका लागि व्यक्ति पूजा भन्दा पनि नीति र सैद्धान्तिक मुद्दालाई केन्द्रमा राख्न आवश्यक छ। राजनीतिमा व्यक्तित्व र राष्ट्रवादी भावना भन्दा बढी कार्य, नीति र दीर्घकालीन योजनाको महत्त्वमा ध्यान दिन सकियो भने मात्र लोकतन्त्रलाई सही अर्थमा स्थापित गर्न सकिन्छ।