26/02/2025
प्रश्न: अदालतको क्षेत्राधिकारको परिचय दिँदै यसका प्रकार उल्लेख गर्नुहोस्।
१. अदालतको क्षेत्राधिकारको परिचय
अदालतको क्षेत्राधिकार (Jurisdiction of Court) भन्नाले कुनै अदालतलाई कानूनअनुसार कानूनी विवादहरू समाधान गर्न दिइएको अधिकार, शक्ति वा सीमा बुझिन्छ। क्षेत्राधिकारले अदालतलाई कुन प्रकारका मुद्दा सुनुवाइ गर्न सक्ने, कुन भूगोलभित्र लागू हुने, कति क्षमताको विषयमा निर्णय दिन सक्ने भन्ने कुरा तोक्छ।
नेपालको संविधान र कानूनले अदालतको क्षेत्राधिकारलाई स्पष्ट रूपमा परिभाषित गरेका छन्। क्षेत्राधिकार नभएको अदालतले गरेको निर्णय स्वतः अमान्य ठहरिन्छ।
२. अदालतको क्षेत्राधिकारका प्रकार
अदालतको क्षेत्राधिकारलाई विभिन्न आधारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ। प्रमुख प्रकार निम्नानुसार छन्:
(क) विषयगत क्षेत्राधिकार (Subject-Matter Jurisdiction)
अदालतले कुन प्रकारका कानूनी मुद्दा हेर्न सक्छ भन्ने आधारमा तोकिने क्षेत्राधिकार हो।
उदाहरण:
संवैधानिक मुद्दाहरू हेर्ने अधिकार सर्वोच्च अदालतसँग मात्र हुन्छ।
फौजदारी मुद्दाहरूको क्षेत्राधिकार उच्च अदालत, जिल्ला अदालत वा विशेष अदालतसँग हुनसक्छ।
श्रम, कर, प्रशासनिक, उपभोक्ता संरक्षण जस्ता विशेष क्षेत्रका मुद्दाहरू हेर्न विशेष अदालतहरू गठन गरिन्छ।
(ख) भौगोलिक क्षेत्राधिकार (Territorial Jurisdiction)
अदालतको क्षेत्राधिकार कुन स्थान वा भूगोलभित्र लागू हुन्छ भन्ने आधारमा निर्धारण गरिन्छ।
उदाहरण:
कुनै अपराध जहाँ भएको छ, त्यहीँको अदालतले प्राथमिक सुनुवाइ गर्ने अधिकार राख्छ।
कुनै व्यापारिक विवाद जहाँ सम्झौता भएको छ, त्यहीँको अदालतले हेर्न सक्छ।
(ग) व्यत्तिगत क्षेत्राधिकार (Personal Jurisdiction)
अदालतको आदेश वा निर्णय कुन व्यक्ति वा निकायमा लागू हुन्छ भन्ने आधारमा निर्धारण गरिन्छ।
उदाहरण:
नेपालमा अपराध गर्ने विदेशी नागरिकलाई पनि नेपालका अदालतहरूले मुद्दा चलाउन सक्छन्।
कूटनीतिक छूट प्राप्त व्यक्तिहरूलाई अदालतले प्रत्यक्ष कारबाही गर्न सक्दैन।
(घ) मौलिक क्षेत्राधिकार (Original Jurisdiction)
कुनै मुद्दा पहिलोपटक कुन अदालतमा दर्ता गर्न सकिन्छ भन्ने आधारमा निर्धारण गरिन्छ।
उदाहरण:
सर्वोच्च अदालतले संवैधानिक व्याख्याका लागि मौलिक क्षेत्राधिकार प्रयोग गर्छ।
ठूला आर्थिक अपराधहरू विशेष अदालतमा मौलिक रूपमा दर्ता गर्नुपर्ने हुन सक्छ।
(ङ) पुनरावेदन
