12/02/2025
🔴 क्वान्टम भौतिकी र वेदान्त: पदार्थ र चेतना बीचको अद्वैत || Quantum Physics & Vedanta: The Non-Duality Between Matter and Consciousness || ~ अन्त:करणस्य स्वतन्त्रताया:
हान्स-पीटर ड्युर (१९२९–२०१४) एक प्रतिष्ठित जर्मन भौतिकशास्त्री थिए जसले क्वान्टम भौतिकशास्त्र र आणविक अनुसन्धानमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याए। उनले भौतिकशास्त्रको क्षेत्रमा निकै ठूलो प्रभाव पारेका छन् र विशेष रूपमा यथार्थको गहिरो समझमा क्वान्टम यांत्रिकीको अन्वेषण गरे। ड्युर एक महान वैज्ञानिक मात्र नभइ, एक गहिरा दार्शनिक र आध्यात्मिक अन्वेषक पनि थिए। उनले आफ्नो जीवनभर भनेको छ, "मैले ३५ वर्षसम्म पदार्थ अध्ययन गरेँ, तर अन्त्यमा थाहा पाएँ कि यो त अस्तित्वमै छैन!" यो भनाइ उनीकै गहिरो अनुसन्धान र वेदान्तसँगको जडानको स्पष्ट उदाहरण हो।
उनको यस भनाइको महत्त्वपूर्ण पक्ष यो हो कि उनले पदार्थको भौतिक दृष्टिकोणलाई नकार्दै, त्यसको गहिरो ऊर्जा र अस्थिरता दृश्यलाई देखे। भौतिक विज्ञानमा सन् १९२० र १९३० का दशकमा यथार्थको व्याख्यामा आएको क्रान्ति क्वान्टम यांत्रिकीको उदयसँग जोडिएको छ। यस समयको वैज्ञानिक खोजीले यथार्थको अत्यधिक गहिरो र जटिलता को परिचय गरायो, जसलाई ड्युरले भौतिकशास्त्र र वेदान्तको अद्वितीय मिलनको रूपमा प्रस्तुत गरेका थिए।
क्वान्टम भौतिकशास्त्र र वेदान्तका समानताहरू
क्वान्टम यांत्रिकीका अनुसार, विश्वका सबै कणहरू ऊर्जा र सूक्ष्म तरंगका रूपमा छन्, जुन परेक्षनको आधारमा आफ्नो अवस्था चयन गर्छन्। यसलाई पारदर्शिता भनिन्छ, जहाँ एक कण कुनै निश्चित स्थानमा एकै समयमा उपस्थित नहुँदै छ, तर एक सम्भावनाको रूप हो। यो दृष्टिकोण पारंपरिक भौतिकशास्त्र र हाम्रो दैनिक अनुभवको विपरीत थियो, जहाँ वस्तुहरूको स्थिति र गतिको भविष्यवाणी सरल र निश्चित थियो।
यसपटक ड्युरले भने, "मैले पदार्थको अध्ययन गर्दा, मैले देखेँ कि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा पदार्थ होइन, बरु त्यस्ता सम्बन्धहरू छन् जुन सबै कुरा आपसमा जडित छ।" यस भनाइमा उनले यस संसारको गहिरो आपसी सम्बन्धको महत्त्वलाई प्रतिविम्बित गरेका छन्। उनले थाहा पाए कि पदार्थको अणु र कणहरू केवल एक निश्चित रूप वा ठोस वस्तु मात्र होइन, यी सबै ऊर्जा र लहरहरूको प्याटर्नमा परिणत भएका छन्, जसको एउटा व्याख्या भनेको वेदान्तका सिद्धान्तमा देखिन्छ।
वेदनान्तको दृष्टिकोणमा, यथार्थ माया (भ्रम) हो, र ब्रह्मन (अद्वितीय र अविभाज्य यथार्थ) सबै कुराको स्रोत हो। वेदान्तले भन्छ, "एकोम एवद्वितीयम" (त्यो एक हो, त्यसको अर्को छैन)। यही सोच क्वान्टम यांत्रिकीसँग मेल खान्छ जसले कणहरूको असल स्थिति र अस्तित्वको व्याख्या गर्दा देखाउँछ कि वस्तुहरू साँचो अर्थमा एक अर्कासँग जडित छन् र कसमसाउँछन्, र सबै एक एउटै ऊर्जा क्षेत्रबाट निस्केका छन्।
ड्युरले बारम्बार भनेका थिए, "जब म क्वान्टम भौतिकशास्त्रको बारेमा व्याख्यान दिन्छु, मलाई लाग्छ म वेदान्तको बारेमा कुरा गर्दैछु!" उनको यो भनाइले विज्ञान र आध्यात्मिकता बीचको गहिरो मिलनको संकेत दिन्छ। उनले क्वान्टम यांत्रिकी र वेदान्तको अवधारणामा एउटा अद्वितीय समानता देखे जुन हामीलाई यथार्थलाई नयाँ दृष्टिकोणबाट हेर्न मद्दत पुर्याउँछ।
वेदान्त र माया: पदार्थको भ्रम
वेदनान्तको आधारभूत विचार माया हो, जुन यस संसारको भौतिक प्रकृतिलाई भ्रमको रूपमा देखाउँछ। उपनिषदमा भनिएको छ, "सर्वं खल्विदं ब्रह्म" (यो सबै ब्रह्म हो)। यसको अर्थ यो हो कि सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड ब्रह्मनको अंश हो र सबै वस्तुहरू एक अद्वितीय र अविभाज्य यथार्थको अभिव्यक्ति मात्र हुन्। यस दृष्टिकोणसँग मिल्दो कुरा क्वान्टम यांत्रिकीमा पनि पाइन्छ, जहाँ पदार्थको असल स्थिति कुनै निश्चित भौतिक कणको रूपमा छैन, बरु एक परिवर्तनशील ऊर्जा लहरको रूपमा अस्तित्वमा छ।
यहाँ, ड्युरको भनाइ "मैले ३५ वर्षसम्म पदार्थ अध्ययन गरेँ, तर थाहा पाएँ कि यो अस्तित्वमै छैन!" यस विचारलाई पुष्टि गर्छ, जहाँ उनी पदार्थको दृढता र भौतिकता मात्र भ्रम भएको ठान्थे। उनले थाहा पाए कि सबै यथार्थ एक असंलग्न ऊर्जा तरंग हो, जुन हाम्रो इन्द्रियबाट बाहिर जान नसक्ने रूपबाट देखा पर्छ।
उपनिषदका केही श्लोकहरू:
१. "अहं ब्रह्मास्मि" (बृहदारण्यक उपनिषद १.४.१०)
यो श्लोकले आत्मालाई ब्रह्मसँग एकीकृत र अविभाज्य स्वरूपको रूपमा व्याख्या गर्दछ। यसले हाम्रो अस्तित्वलाई ब्रह्मसँग प्रत्यक्ष रूपमा जडित रूपमा प्रस्तुत गर्दछ, जुन ड्युरको विचारसँग मेल खान्छ, जहाँ उनले यथार्थलाई एक असंलग्न ऊर्जा क्षेत्रको रूपमा देखे।
२. "तत्त्वमसी" (छान्दोग्य उपनिषद ६.८.७)
यो श्लोकले व्यक्तिलाई ब्रह्मको अभिव्यक्ति र अंशको रूपमा देखाउँछ। यसले हाम्रो सत्यता र परम सत्यको बिचको सम्बन्धलाई स्पष्ट पार्दछ, जसमा विज्ञान र आध्यात्मिकता एउटै यथार्थको पक्ष देखिन्छ।
३. "सर्वं खल्विदं ब्रह्म" (छान्दोग्य उपनिषद ३.१४.१)
यहाँ भनिएको छ कि सम्पूर्ण संसार ब्रह्ममा समाहित छ, जसले क्वान्टम भौतिकशास्त्रको "संपूर्ण यथार्थ एकजुट ऊर्जा क्षेत्र" सिद्धान्तसँग समानता देखाउँछ। यसले हामीलाई यथार्थको एकता र तिनीहरूको आपसी सम्बन्धलाई बुझ्न मद्दत गर्छ।
४. "नेह नानास्ति किन्चन" (कठोपनिषद २.२.११)
यस श्लोकले बताउँछ कि साँचो यथार्थ, ब्रह्म, अनन्त र अखण्ड छ। यसमा बाह्य संसारको भ्रम र माया प्रकट गरिएको छ, जसलाई ड्युरले विज्ञानका दृष्टिकोणबाट नकार्दै ऊर्जा र तरंगको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।
वैज्ञानिक र आध्यात्मिक दृष्टिकोण बीचको पुल
क्वान्टम भौतिकशास्त्र र वेदान्तका शिक्षाहरू हामीलाई एक समग्र र अन्तरसम्बन्धित यथार्थ बुझ्न मद्दत गर्छन्। जस्तो कि ड्युरले भनेका थिए, "क्वान्टम भौतिकशास्त्रले मलाई एक नयाँ प्रकारको दर्शनको ओर्याउन उक्सायो। म विश्वास गर्छु कि सबै कुरा एकै ऊर्जा क्षेत्रमा जडित छन्, र यसका गहिरो सम्बन्धहरूको खोजी गर्नु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ।"
यस विचारलाई उपनिषदका शान्तिपाठमा पनि दर्शाइएको छ, जहाँ भनिएको छ:
"तत् त्वम् असी" (तिमी त्यो हौ)।
— छान्दोग्य उपनिषद ६.८.७
यो उपनिषदको वाक्यले यस संसारको आदानप्रदान र ब्रह्मनसँगको गहिरो सम्बन्धलाई जनाउँछ, जसका अनुसार हामी सबै ब्रह्मनको अंश हौँ। यसलाई ड्युरले आफ्नो भौतिकशास्त्रीय दृष्टिकोणमा पनि स्वीकारेका थिए।
ड्युरको जीवन र धरोहर:
हान्स-पीटर ड्युरको जीवन र कार्यले वैज्ञानिक र आध्यात्मिक दृष्टिकोणको बीचको दूरी मेटाउने एउटा महत्त्वपूर्ण पुलको रूपमा काम गरे। उनले संसारको यथार्थलाई केवल एक भौतिक संसारको रूपमा नभई एउटा जटिल र अन्तरसम्बन्धित ऊर्जा क्षेत्रको रूपमा प्रस्तुत गरे। यसले हामीलाई जीवन र यथार्थका गहिरा रहस्यमाथि नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गर्छ, जसले विज्ञान र आध्यात्मिकता बीचको सीमा मेटाउन मद्दत गर्छ।
उनको जीवन, कार्य र विचारले हामीलाई यथार्थलाई बुझ्नका लागि नयाँ दृष्टिकोणहरू प्रदान गर्दै, विज्ञान र धर्मको मिलनको मार्ग खोल्न प्रेरित गर्छ। ड्युरको धरोहर केवल भौतिकशास्त्रमा मात्रै सीमित छैन, बरु उनले हाम्रो अस्तित्वको गहिरो अर्थ र यथार्थको साँचो रूपलाई बुझ्नको लागि मार्गदर्शन गरेका छन्।
,
